Hoe Napoleon Bonaparte nog steeds ons leven bepaalt

Napoleon Bonaparte blijft tot op vandaag een van de meest invloedrijke figuren uit de Europese geschiedenis. Meer dan we beseffen, duikt de nalatenschap van de Franse keizer nog steeds op in ons dagelijks leven.

Over keizer Napoleon Bonaparte is al veel gezegd en geschreven. Hij staat bekend als een autoritaire leider en briljant generaal tijdens de laatste fase van de Franse Revolutie. Maar naast zijn militaire ambities was hij ook een uitzonderlijk analytisch denker. Zo had Napoleon een opmerkelijk talent voor wiskunde. Hij kon razendsnel rekenen, was een meester in kaartlezen en had zelfs een meetkundige stelling naar zich genoemd: de Stelling van Napoleon. Zijn rekenkundig inzicht gebruikte hij onder andere om de banen van kanonskogels te berekenen, terwijl zijn gevoel voor topografie hem hielp om de ideale troepenopstellingen en aanvalsroutes te bepalen.

Hoewel velen Napoleon bewonderen voor zijn verwezenlijkingen en intelligentie, mogen we niet vergeten dat de man zijn talenten in eerste instantie inzette om te moorden, te veroveren en oorlog te voeren. In geen tijd kwam hij in een groot deel van Europa aan de macht. In december 1804 kroonde hij zichzelf als Napoleon I, keizer van Frankrijk; en creëerde een vergoddelijking van zichzelf door de juiste propaganda.

Maar daar tegenover staat dat hij ook een grote organisator was. In de Code Napoleon of Code Civil wou hij het Franse recht voor eens en voor altijd vastleggen. En zo voerde de keizer heel wat bestuurlijke vernieuwingen in die we tot op de dag van vandaag volgen.

1. Achternamen

Eén van Napoleons belangrijkste verwezenlijkingen is dat hij de Burgerlijke Stand invoerde. Geboorten, huwelijken, echtscheidingen en overlijdens moesten geregistreerd worden. Op 18 augustus 1811 verplichtte hij iedereen een vaste familienaam te kiezen. Hoewel achternamen op dat moment al in gebruik waren, verplichtte hij iedereen om een definitieve spellingswijze te kiezen voor hun naam, zodat er geen verwarring meer mogelijk was.

De reden dat hij de achternamen invoerde, was dan weer dat hij zo mensen gemakkelijker belasting zou kunnen laten betalen en beter dienstplicht af kon dwingen. De dienstplicht werd trouwens ook door hem ingevoerd.

2. Verkeer

Dat we in bijna heel Europa rechts op de weg rijden, is een uitvinding van Napoleon. Voor zijn tijd werd er overal links gereden. Nu rijden alleen de Engelsen nog links, omdat Napoleon er nooit in is geslaagd om het Verenigd Koninkrijk te veroveren.

In het Franse keizerrijk werden overal verharde wegen aangelegd die met kasseien werden belegd. Het Europese wegennet werd onder Napoleon enorm uitgebreid, met goede verbindingen tussen verschillende grote steden. Die verbindingen waren vaak zelfs lijnrecht en zijn nu nog herkenbaar als ‘route nationale‘. Ze vertrokken in stervorm vanuit Parijs en liepen tot Brussel, Amsterdam, Berlijn, Zwitserland en Italië. Eenmaal voorbij Berlijn bestonden zulke wegen niet.

In 1805 werden er door hem ook de straatnamen ingevoerd en moesten de huizen genummerd worden. Dat wordt ook wel het Parijse systeem genoemd. Ook voegde hij verschillende kleine staatjes, vorstendommen en heerlijkheden samen tot grotere overzichtelijke gebieden.

De keizer gaf opdracht om verschillende kanalen aan te leggen, bijvoorbeeld om de Aisne en de Somme met de Schelde te verbinden en zo de handel met België te vergemakkelijken. In Lyon werden de textielfabrieken gesubsidieerd. In Parijs werden een reeks monumenten, drie nieuwe bruggen over de Seine en nieuwe boulevards aangelegd.

3. Maten

Napoleon schafte ook de lokale oude maten af, en koos voor eenzelfde maateenheden, wat erg veel vergemakkelijkte. Zo voerde hij in 1799 de meter, de kilo en de liter in.

4. Gelijkheid

Ook de maatschappelijke standen moesten er aan geloven toen Napoleon aan de macht was. Hij bracht zo het tijdperk van speciale voorrechten en privileges voor de geestelijken, adellijken en aristocraten tot een einde. Voortaan hadden zij dezelfde rechten en plichten als de gewone burgerij.

Plaatsen in het leger of bij de overheid waren niet meer alleen voor de aristocratie weggelegd, maar waren nu ook open voor de gewone burgers. Hij hechtte meer belang aan iemands capaciteiten, talenten en opleiding dan aan zijn afkomst.

Bovendien maakte hij onderwijs en gezondheidszorg toegankelijk voor de burgerij en werd het ook nog eens veel beter georganiseerd en geregeld. Hij voerde de leerplicht in en zorgde ervoor dat onderwijs voortaan door de staat gereguleerd werd.

5. Een eengemaakte munt

Een fundamentele hervorming was de invoering van een Franse eenheidsmunt, de franc germinal. Dat was nog nooit eerder gebeurd. De franc germinal zou een zeer stabiele munt worden en tot 1914 in roulatie blijven. Om orde op zaken te stellen in het financiële huishouden werd de Banque de France opgericht. Ze werd de regulator van de financiële markten, moest de nieuwe eenheidsmunt ondersteunen en het staatsapparaat bevoorraden met krediet, in afwachting van belastinginkomsten. Een van de aandeelhouders was merkwaardig genoeg Bonaparte zelf. De bank zou uitgroeien tot een van de grootste in Europa.

6. Nationale musea

Onrechtstreeks hebben we ten slotte ook de nationale musea aan Napoleon te danken. Na zijn ondergang in 1815 eisten verschillende landen de door hem ‘geroofde’ kunst terug. Maar de stukken die ze uiteindelijk terugkregen werden niet langer als privécollectie beschouwd van een koning of prins, maar werden ondergebracht in openbare musea. Dat was het begin van nationale musea in de meeste Europese landen.

Napoleon gaf de opdracht om van het Louvre-paleis het internationaal museum te maken dat we vandaag nog kennen. Hij stelde de wetenschapper Vivant Denon aan als directeur, en die bouwde het in enkele jaren uit tot het grootste museum ter wereld. Al moeten we toegeven dat hij dat ook kon door zich in de loop der jaren kunstwerken te laten bezorgen uit gebieden die ze alleen maar afstonden omdat er Franse bajonetten aan te pas kwamen. Na het einde van het keizerrijk keerden vele werken terug naar het land van oorsprong, maar intussen had Denon de faam van het Louvre voor immer in de geesten verankerd. Zonder Bonaparte zou dat nooit gebeurd zijn. Hij had wat met de kunsten, zeker als die het hogere doel heiligden.

7. Scheiding van kerk en staat

De scheiding van kerk en staat is een basiswaarde van onze hedendaagse samenleving. We zijn eraan verknocht en beschouwen haar als vanzelfsprekend, maar in de tijd van Napoleon werd ze hard bevochten. De scheiding tussen kerk en staat heeft hij niet uitgevonden, maar hij heeft haar wel afgedwongen en onomkeerbaar gemaakt.

De verstikkende greep van kerk en geestelijkheid op alle aspecten van het maatschappelijke en individuele leven was tot niet zo heel lang geleden ook in Europa een realiteit. Godsdienstvrijheid bestond niet. Onder het ancien régime was de kerk verantwoordelijk voor de registratie van geboortes, huwelijken en sterfgevallen.

Als Eerste Consul en later als keizer heeft hij overal waar hij maar kon mensen de vrijheid geschonken om de godsdienst te kiezen die hun voorkeur wegdroeg. Of om helemaal geen godsdienst te volgen en toch als gelijkwaardig burger behandeld te worden. Vrijzinnigen mogen hem dankbaar zijn, net zoals de joden, die aan hem hun langverwachte emancipatie te danken hebben.

8. Het glazen plafond doorbroken

Tot voor de Revolutie bestond er een glazen plafond in de maatschappelijke organisatie: een functie bij de overheid, het leger, de administratie of de magistratuur was bijna uitsluitend weggelegd voor de aristocratie. Vanaf Napoleon werden iemands capaciteiten belangrijker dan zijn afkomst. Hij bracht zo het tijdperk van speciale voorrechten en privileges voor de geestelijken en aristocraten niet alleen in theorie maar ook in de praktijk tot een einde. Voortaan hadden zij dezelfde rechten en plichten als de gewone burgerij en hadden gewone burgers evenveel kans om op te klimmen tot de hoogste functies.

9. ABBA

De invloed van Napoleon Bonaparte beperkt zich niet tot wetboeken, slagvelden en schoolboeken. Ook in de populaire cultuur laat de Franse keizer tot op vandaag zijn sporen na – vaak op onverwachte manieren.

Denk maar aan het bekende zure snoepje Bonbon Napoleon, de citruslikeur Mandarine Napoleon of de popklassieker Waterloo van ABBA, waarmee de band in 1974 het Eurovisiesongfestival won. Het zijn stuk voor stuk culturele producten die, rechtstreeks of via een knipoog, verwijzen naar een van de meest tot de verbeelding sprekende figuren uit de Europese geschiedenis.

(MD)