‘Wat onrecht nodig heeft, is geen tijdelijke golf van steun, maar volgehouden, geïnformeerde politieke inzet’, schrijft Jessica Rombaut. ‘Verzet mag geen teken van morele deugd worden voor wie pas spreekt als iedereen al kijkt.’
Het geweld in Gaza is niet nieuw. Dat was er al. Wat overschreden is, is de grens van het toelaatbare. Pas nu, nu het lijden visueel onontkenbaar is geworden, durven velen zich uit te spreken. En precies daarom moeten we het hebben over de tijdigheid en aard van verzet. Wie pas spreekt wanneer het veilig is, spreekt misschien wel, maar is niet meer in verzet. Wat is dat dan, écht verzet?
Echt verzet is te vroeg
De afgelopen weken lijken we collectief wakker te zijn geschud. De verwoesting in Gaza, het onbeschrijfelijke lijden van de Palestijnse bevolking, het doorprikken van het Israëlische narratief — het is alsof de realiteit eindelijk niet langer genegeerd kan worden. Politici spreken zich uit. Bekende Vlamingen hijsen hun Palestijnse vlaggen in de krant. De deelname van Israël aan het Eurovisiesongfestival gebeurt heel wat contesteerder. De woorden ‘staakt-het-vuren’ en ‘oorlogsmisdaden’ vinden makkelijker hun weg naar het centrum van het debat.
Verzet is echter zelden comfortabel. Het komt niet achteraf, maar vooraf. Het spreekt wanneer zwijgen nog het standaardantwoord is. Hannah Arendt begreep dat. Toen zij, als Joodse denker, vlak na de oprichting van de staat Israël waarschuwde voor etnisch nationalisme, werd ze verguisd. Ze verdedigde niet de status van een groep, maar de waardigheid van het politieke denken zelf. Ze bewoog tegen haar eigen gemeenschap in die haar als paria behandelden, met zware persoonlijke gevolgen.
Het is makkelijk om Arendt nu te citeren, nu haar gelijk historisch is ingebakken. Maar destijds stond ze alleen. Dat is wat ‘te vroeg’ betekent: je spreekt op het moment dat de kosten nog hoog zijn, en de steun schaars. Voor het sentiment kantelt. Voor het applaus begint. Vandaag spreken velen zich uit over Gaza. Dat is goed. Maar we mogen niet doen alsof dit een plotseling ontwaken is. Palestijnse stemmen schreeuwden al jaren. Mensenrechtenrapporten lagen klaar. De feiten waren bekend. Het is pas de circulatie van pijn, van beelden, van dood die het bewustzijn naar de oppervlakte duwt.
Echt verzet is niet performatief maar structureel
Bekende Vlamingen hoeven geen activisten te zijn. Maar publieke stemmen hebben gewicht, of ze dat willen of niet. Zich uitspreken wanneer het risico weg is, wanneer de beeldvorming gekeerd is, is niet onverschillig, maar het is ook geen daad van moed. Het is volgen, niet leiden. Sociale media creëren een omgeving waarin publieke uiting van solidariteit niet enkel een politiek gebaar is, maar ook een manier om te laten zien wie je bent. Je positioneert jezelf binnen een moreel kamp, vaak zonder consequentie. Als men zich pas uitspreekt wanneer het gepermitteerd is, wanneer het sociaal krediet oplevert, dan is het geen weerstand maar handelen naar verwachtingen. Het verzet is dan performant, zichtbaar en moreel veilig.
De Franse filosoof Jean Baudrillard schreef ook wel dat in onze gemediatiseerde samenleving geweld pas ‘bestaat’ zodra het beeld voldoende geconsumeerd is. We reageren dan niet op de werkelijkheid, maar op haar representatie. Wanneer publieke figuren zich nu uitspreken, gebeurt dat vaak niet vanuit structurele betrokkenheid, maar vanuit de emotionele schok van de online beeldenstorm die we ontvangen over Gaza. Als we het normaal gaan vinden dat mensen pas reageren nadat het leed visueel onontkenbaar is geworden, bevestigen we een (media)cultuur waarin pas wordt geluisterd als het lijden dramatisch genoeg is. Niet het onrecht zelf bepaalt dan onze betrokkenheid, maar de intensiteit van het beeld. Daarmee verschuiven we politieke verantwoordelijkheid naar het moment van spectaculair verdriet, en maken we verzet afhankelijk van shockwaarde in plaats van inzicht. Dat heeft gewelddadige gevolgen.
Dit is geen pleidooi tegen emotionele betrokkenheid door onze online aanwezigheid in de genocide. Emotie is geen probleem — het is een beginpunt. In het denken van Chantal Mouffe is affect geen verstoring van politiek, maar de grondstof ervan, maar dat affect moet wel gekanaliseerd worden: naar strijd, naar mobilisatie, naar langdurige betrokkenheid. Zolang emoties niet verbonden worden aan de structuren die ze teweeg brengen, worden ze verbruikt.
De historicus Anton Jäger schrijft terecht dat we in een hyperpolitiek tijdperk leven: een overproductie van publieke betrokkenheid zonder de structuren van werkelijke verandering. Alles is politiek, maar eigenlijk verandert er structureel weinig. We reageren massaal, maar zonder doorwerking. De Palestijnse vlag op je Instagram-story, het zwart-wit keffiyeh-sjaaltje op je profielfoto, een petitie ondertekenen of de juiste hashtags gebruiken: het zijn handelingen die vandaag nauwelijks nog risico inhouden voor wie zich in de juiste culturele kring bevindt. Symbolen zijn belangrijk, maar kunnen ook vervangers worden voor structureel handelen.
Echt verzet is moedig
Gaza zet ons aan het denken— niet alleen over het verleden, maar over hoe we in de toekomst omgaan met onrecht. Wat onrecht nodig heeft, is geen tijdelijke golf van steun, maar volgehouden, geïnformeerde politieke inzet. Onderzoek naar wapenleveringen. Druk op beleidsniveaus. Solidariteit die begint bij luisteren en eindigt bij actie. Verzet mag geen bijproduct zijn in de vorm van mediaconsumptie. Ze mag niet afhangen van hoeveel doden er nodig zijn om aandacht te verdienen. En vooral: ze mag geen teken van morele deugd worden voor wie pas spreekt als iedereen al kijkt.
Wie vandaag ontwaakt, moet zichzelf een eenvoudige maar ongemakkelijke vraag stellen: Ben ik laat, omdat ik het niet wist — of omdat ik nu pas durfde reageren?
Jessica Rombaut is Jessica Rombaut is sociale wetenschapper en stafmedewerker bij SAAMO Vlaanderen.