In de aanloop naar de presidentsverkiezingen op 7 februari zijn zes Azerbeidzjaanse journalisten en mediamedewerkers achter de tralies beland. Journalistencollectief Forbidden Stories zet hun onderzoek naar foltering in Azerbeidzjaanse gevangenissen nu voort. De gevangenissen blijken mee te profiteren van Europees geld.
Smokkel door een groep individuen die samenzweren. Dat is officieel de reden waarom zes journalisten en medewerkers van het digitale onderzoeksmedium Abzas Media sinds november in de gevangenis zitten in Azerbeidzjan. Naar verluidt zou er 40.000 euro cash aangetroffen zijn op hun redactie in de Azerbeidzjaanse hoofdstad Bakoe. Maar de journalisten gaan ervan uit dat die biljetten door de overheid zelf zijn achtergelaten, als voorwendsel om hun journalistieke onderzoek naar corruptie en foltering in gevangenissen een halt toe te roepen.
Mediarepressie
‘Waarom schrijf je over corruptie, en niet over onze overwinning in Nagorno-Karabach?’ Die vraag kreeg directeur Ulvi Hasanli tijdens zijn arrestatie op 20 november volgens onze info te horen, een verwijzing naar de betwiste enclave die Azerbeidzjan recent op Armenië heeft herwonnen. ‘Heb je geen betere verhalen te vertellen?’
Kort daarna werden ook Hasanli’s collega’s aangehouden. En uitgerekend in die periode van mediarepressie kondigde Ilham Aliyev – president sinds 2003 – vervroegde verkiezingen aan in Azerbeidzjan: op 7 februari, acht maanden eerder dan oorspronkelijk gepland.
Azerbeidzjan, een land in de Kaukasus dat uitkijkt over de Kaspische Zee, staat op de 151e plaats van de Media Freedom Index 2023 van de ngo Reporters Without Borders. Abzas Media is een van de weinige media die het aandurven om corruptie van hooggeplaatste ambtenaren en het verborgen vermogen van de entourage van president Aliyev aan de kaak te stellen. Het leverde directeur Hasanli een weinig benijdenswaardige plaats op op de lijst van journalisten die het doelwit waren van Pegasus-spyware, zoals we in 2021 al onthulden.
Elektrische schokken
In 2001 trad Azerbeidzjan toe tot de Raad van Europa. Dat is de oudste parlementaire organisatie van Europa. De Raad telt 46 lidstaten en is na de Tweede Wereldoorlog opgericht om mensenrechten, democratie en de rechtsstaat in Europa te bevorderen.
De Raad van Europa stelde destijds ook het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens op. Dat leidde tot de oprichting van het invloedrijke Europees Hof voor de Rechten van de Mens. Landen die willen toetreden tot de Raad van Europa, moeten het verdrag ondertekenen én de macht van het Hof erkennen.
De cijfers spreken voor zich. Sinds de toetreding van Azerbeidzjan heeft het Europees Hof voor de Rechten van de Mens maar liefst 263 keer vastgesteld dat het land het verdrag (of de bijbehorende protocollen) heeft geschonden. In 33 gevallen gingen de beschuldigingen over ‘foltering’ of ‘onmenselijke en vernederende behandeling’.
In de Raad van Europa monitort het Comité ter Voorkoming van Foltering (CPT) met missies ter plaatse de situatie in lidstaten. In zijn rapport van 2017 maakte het CPT melding van talrijke gevallen van mishandeling in Azerbeidzjaanse gevangenissen die het had bezocht. Er was sprake van ‘klappen, stompen, schoppen, knuppelslagen, slagen toegebracht met een houten stok, een stoelpoot, een honkbalknuppel, een plastic fles gevuld met water of met een dik boek’. Maar dat is nog niet alles. Het CPT verwees ook naar ‘slagen met een wapenstok op de voetzolen (vaak terwijl de persoon was opgehangen) en elektrische schokken’.
23 miljoen euro
Journalistencollectief Forbidden Stories besliste om het onderzoek van Abzas Media naar foltering voort te zetten, in samenwerking met 14 mediapartners waaronder Knack, Le Soir, NRC, The Guardian, Le Monde en paper trail media. Onder de titel The Baku Connection publiceren we vandaag de resultaten.
De speurtocht leidde ons recht naar het hart van de Europese instellingen. Documenten die we konden inkijken suggereren dat de Raad van Europa sinds 2014 meer dan 23 miljoen euro heeft geïnvesteerd in projecten gericht op Azerbeidzjan. Die fondsen, grotendeels afkomstig van de EU, waren onder meer bedoeld voor ‘capaciteitsopbouw van het justitiële systeem’, ‘training voor personeel’, ‘meer toezicht op de omstandigheden in gevangenissen’ en ‘actie om de transparantie te verbeteren en corruptie te voorkomen’.
Samen met de Europese Unie heeft de Raad van Europa bijvoorbeeld 1,3 miljoen euro uitgetrokken voor het project SPERA, gericht op de hervorming van het gevangenissysteem in Azerbeidzjan. Het programma omvatte Zoom-videoconferenties om ‘organisatorische veiligheid’ te bespreken, workshops om Azerbeidzjaanse gevangenisbewakers te ‘coachen’ en een ‘casestudy’-bezoek aan een gevangenis in Spanje.
Zoom-sessie
De laatste Zoom-sessie gefinancierd met dat Europees geld dateert van 28 oktober 2021. Maar wie waren eigenlijk de deelnemers?
We legden een screenshot van de Zoom-meeting voor aan Arif en Leyla Yunus, twee Azerbeidzjaanse mensenrechtenactivisten die al 30 jaar de wandaden van de Aliyev-clan documenteren – en die momenteel op een anonieme locatie in Nederland wonen.
Het koppel reageert geschokt. Op de screenshot herkennen ze onmiddellijk Iftikhar Qurbanov, een arts die deelneemt aan het SPERA-programma. ‘Hij heeft banden met de veiligheidsdiensten’, zegt Arif. ‘Hij heeft Leyla en mij nog persoonlijk geïntimideerd.’
Op de foto herkennen ze ook Elnur Abbasli, een van de verantwoordelijken van Gevangenis Nummer 16. Arif: ‘We hebben al vaak vernomen dat ook in die gevangenis gefolterd wordt. En zonder goedkeuring van de directie zou dat niet mogelijk zijn.’
Qurbanov en Abbasli reageerden niet op onze vragen om commentaar.
Ook uitgenodigd om deel te nemen aan het werk om het penitentiaire systeem van Azerbeidzjan te verbeteren, was de directeur van een ‘GONGO’. Dat acroniem wordt in Azerbeidzjan vaak gebruikt om pseudo-nonprofitorganisaties aan te duiden die gecontroleerd worden door de overheid.
In 2019 al luidde een twintigtal parlementsleden van de Raad van Europa de noodklok. In een ontwerpresolutie hekelden ze dat ‘fondsen van de Raad van Europa en de Europese Unie door GONGO’s en overheidsinstellingen worden gebruikt voor projecten en programma’s die niets doen om het Azerbeidzjaanse middenveld of de bevolking te helpen’.
Geschilderde façades
Deelnemers aan programma’s zoals SPERA kunnen gevangenissen bezoeken in Noorwegen of elders. ‘Maar dat verandert niets. Het is allemaal zinloos’, zegt Arif Mammadov. Hij is de voormalige ambassadeur van Azerbeidzjan bij de Raad van Europa, maar verblijft nu als oppositiefiguur in ballingschap in Brussel. ‘Het systeem blijft absoluut hetzelfde. Azerbeidzjan kan nu zeggen dat het samenwerkt met Europa. Europese bureaucraten noteren. Vervolgens feliciteert iedereen elkaar en gaan ze naar een restaurant om het te vieren.’
In zijn voortgangsrapport over Azerbeidzjan geeft de Raad van Europa aan dat in het land ‘een aantal overtredingen uit het strafrecht zijn gehaald (…) en alternatieve straffen zijn ingevoerd’. De Raad van Europa stelt ook dat voorlopige hechtenis er minder vaak en voor kortere periodes wordt toegepast.
Yalchin Imanov, een Azerbeidzjaanse advocaat, is niet onder de indruk. ‘Het is net zoals met de gebouwen in Azerbeidzjan: de façades zijn opnieuw geschilderd. Maar als je een blokje omloopt en het gebouw aan de andere kant bekijkt, dan zijn het nog altijd oude en vervallen gebouwen in Sovjetstijl. Precies zo gaat het ook met het rechtssysteem.’
De advocaat werd geroyeerd in 2017 nadat hij een klacht had ingediend over de foltering van een van zijn cliënten.
‘We zetten de samenwerking met Azerbeidzjan voort’
We vroegen de Europese Commissie en de Raad van Europa om een reactie op onze bevindingen.
‘Niemand mag onderworpen worden aan foltering of wrede, onmenselijke of onterende behandeling of bestraffing’, zegt Peter Stano, woordvoerder van de Europese Commissie voor buitenlandse zaken en veiligheidsbeleid. ‘De EU heeft programma’s gefinancierd en ondersteund die gericht zijn op de hervorming van de rechtstaat en de gevangenissector in Azerbeidzjan. Met inbegrip van programma’s om de bescherming van mensenrechten van gevangenen te verbeteren. We zijn vastbesloten om onze samenwerking met Azerbeidzjan op die punten voort te zetten. We blijven Azerbeidzjan oproepen om gevangen vrij te laten die in de cel zitten omdat ze hun fundamentele rechten hebben uitgeoefend. Ze moeten met waardigheid en respect worden behandeld en een eerlijk proces krijgen.’
De Raad van Europa reageert dat hij technische samenwerkingsprojecten uitvoert via zijn lokale kantoor in Bakoe. ‘We maken géén fondsen over aan of via Azerbeidzjaanse overheidsinstellingen. In het kader van SPERA 2 zijn wel beperkte subsidies overgemaakt aan Azerbeidzjaanse middenveldorganisaties.’
‘Een bondgenoot voor de autocraten’
Als voormalig lid van het CPT bracht Djordje Alempijevic drie bezoeken aan Azerbeidzjan. Volgens hem is foltering in de gevangenissen daar ‘endemisch en persistent’. Alempijevic: ‘Wat we gezien hebben, heeft ons er niet van overtuigd dat er vooruitgang is geboekt om het probleem op te lossen.’
De laatste CPT-verslagen over Azerbeidzjan die openbaar zijn gemaakt, dateren van 2018.
Nochtans heeft het comité er ook in 2020 en 2022 inspecties uitgevoerd. Maar hoe gek het op het eerste gezicht ook klinkt: CPT mag zijn rapporten niét openbaar maken zonder toestemming van Azerbeidzjan. Een paradoxale situatie: als een land imagoschade vreest, kan het de publicatie van zulke rapporten gewoon tegenhouden.
Zo’n beleid is een indicatie dat de Raad van Europa ‘een bondgenoot van autocraten aan het worden is’, vindt Gerald Knaus. Hij is voorzitter van de Duitse denktank European Stability Initiative, die onderzoek doet naar Azerbeidzjans zogenoemde ‘kaviaardiplomatie’. ‘Zwijgen, laf zijn, je niet uitspreken, niet zeggen dat wit wit is en zwart zwart… dat komt autocraten ongelooflijk goed uit.’
Azerbeidzjan reageerde niet op onze vragen voor wederhoor over foltering in gevangenissen. Maar in een interview met mediapartner France 24 verwerpt de Azerbeidzjaanse ambassadrice in Frankrijk de beschuldigingen. In Azerbeidzjan worden journalisten niet gearresteerd vanwege hun politieke mening of journalistiek werk, zegt ze. Ook vertegenwoordigers van de Azerbeidzjaanse delegatie bij de Raad van Europa ontkennen het bestaan van politieke gevangenen in het land, met inbegrip van journalisten van Abzas Media. ‘Misschien dat jullie er hebben, maar wij niet’, reageerde parlementslid Samad Seyidov. ‘We hebben mensen die de regels hebben overtreden, en we vechten voor de rechtstaat.’
Het grotere plaatje
Om de relatie tussen Europa en Azerbeidzjan goed te begrijpen, is de geopolitieke context van cruciaal belang. Na de opschorting van de gasexport uit Rusland tekende Ursula von der Leyen, voorzitter van de Europese Commissie, in 2022 een contract met president Aliyev voor de levering van minstens 20 miljard kubieke meter gas per jaar. Vanuit de tuinen van het presidentieel paleis prees Von der Leyen een ‘betrouwbare partner’ –verwijzend naar Aliyev.
Tegelijkertijd klinkt de openlijke kritiek op Azerbeidzjan steeds luider – zeker na de militaire interventie van Azerbeidzjan in Nagorno-Karabach afgelopen september, waardoor meer dan 100.000 Armeniërs de regio moesten ontvluchten.
Recent, op 24 januari, stemde een overgrote meerderheid (76 tegen 10) in de parlementaire assemblee van de Raad van Europa er nog voor om de delegatie van Azerbeidzjan het stemrecht te ontnemen. Maar de Azerbeidzjaanse delegatie zag de bui al hangen. Kort voor de stemming maakte Azerbeidzjan bekend dat het de samenwerking met de assemblee voor onbepaalde tijd opschort. Het hekelde de ‘huidige ondraaglijke sfeer van racisme, Azerbeidzjanofobie en islamofobie’ in de organisatie.
Het ontnemen van het stemrecht kan een opmaat zijn tot royering . Daarmee zou Azerbeidzjan het derde land zijn dat uit de Raad van Europa wordt gezet.
Dit artikel kwam tot stand met de medewerking van Youssr Youssef en Leyla Mustafayeva (Forbidden Stories), Roméo Langlois en Karina Chabour (France 24), Daniel Vallot (Radio France International), Lucas Brouwers en Wilmer Heck (NRC).
Forbidden Stories
‘Het doden van de journalist zal het verhaal niet doden’ is de centrale boodschap van Forbidden Stories, een internationaal netwerk van journalisten dat het werk van bedreigde, gevangengenomen of vermoorde journalisten voortzet. De 14 mediapartners van het project “The Baku Connection” zijn Knack, Le Soir, paper trail media, Der Standard, ZDF, The Guardian, OCCRP, RTS, Radio France, NRC, France 24, Le Monde, IRPI en RFI.
Eerder werkte Knack al samen met Forbidden Stories voor onthullingen over Mexicaanse kartels, Pegasus-spyware en de desinformatie-industrie.
Info: www.forbiddenstories.org
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier