‘Focus op wat echt moet worden aangeklaagd. Fawlty Towers hoort daar niet bij’

François Levrau van de UAntwerpen pleit tegen een cultuur van censuur, maar voor een censuur als onderdeel van cultuur, waarbij mensen zelf aanvoelen wat wel en wat niet kan. ‘Er is een verschil tussen een standbeeld van Leopold II en Fawlty Towers.’

De BBC heeft beslist om de aflevering The Germans van de populaire serie Fawlty Towers van haar eigen streamingsdienst te verwijderen. Waarom ze dat precies deed, wordt niet echt gecommuniceerd. ‘We geven geen commentaar op individuele series of afleveringen. Maar wij bekijken geregeld ons programma-aanbod en knippen dan in scènes als het nodig is, of labelen bepaalde afleveringen met waarschuwingen. We willen ons publiek niet bruuskeren’, zo klinkt het.

Het gaat dus om het niet willen bruuskeren van het publiek. Als dat inderdaad het motief is, dan valt er héél veel te censureren. Sterker nog, als ‘gevoeligheid’ het criterium is op basis waarvan wordt beslist wat wel en wat niet kan, dan vrees ik dat er niks meer zal mogen worden getoond. Iedereen kan zich wel door iets gekwetst voelen.

Die verwijdering van The Germans komt natuurlijk niet zomaar uit de lucht gevallen. Het is een zoveelste illustratie van de ‘beeldenstorm’ die recent op gang is gekomen na de dood van George Floyd, maar eigenlijk al een paar jaar aan de gang is. In een relatief kort tijdsbestek kwamen heel wat tv programma’s, series en films onder vuur, zoals Little Britain (omwille van de blackface en andere karikaturen), The Simpsons (omwille van het personage Apu dat te stereotiep zou worden afgebeeld), Gone with the wind (omwille van Hattie McDaniel die als zwarte actrice te slaafs en onderdanig werd opgevoerd – ironisch is wel dat net deze actrice de eerste zwarte winnares van een Oscar werd) en dus nu ook Fawlty Towers (omwille van karikaturale verwijten over de oorlog, maar ook omwille van een aantal schofferende uitspraken over Indiase cricketspelers).

Don’t mention the war!

In de fameuze aflevering van Fawlty Towers gaat het over de verkrampte en excentrieke hoteluitbater Basil Fawlty (John Cleese, die bovendien de serie ook bedacht) die zich voorbeeldig wil gedragen tegenover Duitse klanten, en zich daarom heeft voorgehouden vooral niks over de oorlog te vertellen. Hij is als de dood om zelf iets te zeggen of te doen waar de Duitse klanten zich ongemakkelijk zouden bij voelen. Ook van zijn personeel verwacht hij dat ze het vooral niet over de oorlog hebben. Omdat hij zijn cliënteel niet wil bruuskeren, beroept hij zich op de censuur. Het is dus wel ironisch dat de BBC precies deze episode wil censureren. Net omdat Basil zo gefixeerd is op wat wel/niet mag gezegd worden, brengt hij ongewild voortdurend datgene ter sprake en in beeld wat niet kan en mag (met als hoogtepunt de fameuze scène waar Basil met de vingers onder de neus – het Hitlersnorretje – en met zijn lange benen marcheert als een militair).

De aflevering is eigenlijk een schitterend voorbeeld van wat Sigmund Freud met de ’terugkeer van het verdrongene’ heeft bedoeld. Het pijnlijke verleden of de pijnlijke realiteit verdwijnt niet door alles in een soort vergeetput te dumpen in de hoop dat men er dan later geen last meer van zal hebben. De verdringing en de terugkeer van het verdrongene zijn twee kanten van één proces. In gewone taal uitgedrukt: wie niet in het reine is met het verleden, zal dat verleden blijven herhalen omdat net de greep op en het inzicht in het verleden toestaat het heden en de toekomst enigerlei sturing te geven. De opdracht bestaat daarom uit het leren omgaan met dat pijnlijke verleden en niet om dat verleden zomaar proberen uit te wissen. Dat veronderstelt een open houding waarbij wordt getracht datgene wat is gebeurd en misschien nog steeds gebeurt te begrijpen en een plaats te geven.

Natuurlijk is racisme een gezwel dat zo snel mogelijk uit het maatschappelijke lichaam moet worden gehaald, maar de ingreep die nodig is, bestaat er niet uit om zomaar alles uit de taal en het beeld te gooien. Wie dat wel doet, mist een kans iets uit het verleden te leren en is gedoemd het verleden te herhalen. Dat is net wat ‘Don’t mention the war’ duidelijk maakt. Het verleden is niet voldoende verwerkt waardoor iedereen er verkrampt en hysterisch mee omgaat en elkaar voortdurend opnieuw (racistische) verwijten maakt.

Voortschrijdend inzicht

Wie alles wat ook nog maar een beetje neigt naar racisme weert, komt terecht in een ‘cultuur van censuur’. Ik pleit eerder voor censuur als een deel van cultuur, waarbij mensen zelf aanvoelen wat wel en wat niet kan en waar men ook inziet dat er een verschil is tussen een standbeeld van Leopold II die naar schatting 10 miljoen dodelijke slachtoffers heeft gemaakt en Fawlty Towers, een hilarische programma dat het vooral van de karikatuur moet hebben.

Ik zeg niet dat het standbeeld van Leopold II per sé moet worden neergehaald of verwijderd, maar het standbeeld wordt wel best een nieuwe symbolische plaats gegeven, bijvoorbeeld door het van tekst te voorzien of door een tegenbeeld te maken, iets wat Marc Van den Bossche voorstelt. Er is een andere en meer complexe en didactische taal nodig. Ook dat is een vorm van censuur (in het Engels maakt men een onderscheid tussen ’to censure’ en ’to censor’). Men deponeert zaken dus niet zomaar in de publieke ruimte, maar men voorziet ze van duiding, net zoals dat ook in het onderwijs gebeurt: men schrapt de donkere bladzijden uit de geschiedenis niet, maar legt ze uit.

Cultuurvernietiging?

Ik zie geen probleem met Basil die voortdurend zijn Spaanse kelner Manuel (“I know nothing, I am from Barcelona!”) schoffeert, noch vind ik het problematisch wanneer in de gewraakte episode een oude seniele legermajoor zich laatdunkend uitspreekt over vrouwen en zwarte cricketspelers van een ander land (‘wogs’ en ‘niggers’). Natuurlijk kan en zal dat wel kwetsend zijn, maar het is vooral humor en humor moet het net vaak van de karikatuur hebben.

Kunst en humor confronteren mensen vaak met zaken die ze liever niet willen weten. Denk aan de vele grappen over toilet en seksualiteit, onderwerpen waar we ons gewoonlijk in publiek een beetje ongemakkelijk bij voelen. Humor werkt dan bevrijdend en zorgt ervoor dat we wat minder verkrampt met die onderwerpen omgaan. Vandaar ook dat er bijvoorbeeld moet kunnen worden gelachen met religie. Of de humor altijd van goede smaak getuigt, is iets anders. Context is alles.

In een reactie op de beslissing van de BBC gaf John Cleese aan dat het een “domme poging is om te kalmeren in de morele paniek naar aanleiding van de “Black lives matter”-protesten (…) en dat de BBC geen satire begrijpt.” Humor, zo stelt hij het ook, is geen manier om een bepaalde opinie te verdedigen, maar eerder om die opinie belachelijk te maken of minstens een poging om erover na te denken.

Wat hij ook terecht opmerkt is dat het hek snel van de dam is. “De Grieken vonden in 500 v. Chr. dat cultuur – of elke vorm van beschaving – enkel mogelijk was door slavernij. Moeten we nu alle standbeelden van Socrates neerhalen? Zeg je dat we niet meer mogen kijken naar schilderijen van Caravaggio omdat hij ooit iemand vermoord heeft?” Doorgeschoten censuur leidt inderdaad tot cultuurvernietiging.

Persoonlijk (maar ik sta niet alleen in die mening) behoort Fawlty Towers tot één van de allerbeste komische series. Basil en zijn hilarische reacties zijn bovendien zo iconisch dat de uitdrukking ’to pull a Basil’ wel eens wordt gebruikt voor een rare actie/reactie.

Het censureren ervan beschouw ik dan ook als een groot verlies. Ik hoop dat de BBC de beslissing terugdraait en focust op wat waarlijk moet worden aangeklaagd en daar hoort de kolder van Fawlty Towers dus niet bij. Na het schrijven van deze tekst heb ik overigens vooral veel zin gekregen om alle episodes opnieuw te bekijken. Ik raad de lezer aan hetzelfde te doen en wens hem daarbij vooral veel lachplezier!