Hoelang liggen er nog Amerikaanse kernwapens in Kleine Brogel? Met Donald Trump als president is dat een pertinente vraag. Of de nucleaire paraplu waaronder Europa schuilt, blijft bestaan is hoogst onzeker. Knack zoekt naar een alternatief voor onze bescherming door de VS.
Toen de Franse president Emmanuel Macron op visite ging in het Witte Huis werd hij als een schaduw gevolgd door een kolonel van het Franse leger met een uit de kluiten gewassen zwarte tas. Die sacoche nucléaire volgt de president overal.
Of die een biometrische scanner bevat om Macrons identiteit te verifiëren, een deel van de code of een beveiligde communicatielijn is staatsgeheim, maar ze speelt een rol in het activeren van het Franse kernwapenarsenaal. Die handtas wint aan belang, nu Macrons gastheer Donald Trump zich een onbetrouwbare bondgenoot van Europa toont.
‘De Amerikaanse president heeft voor het Congres gezegd dat hij Groenland – grondgebied van NAVO-bondgenoot Denemarken – zal inpalmen. Dan is alles mogelijk’, zegt professor internationale betrekkingen Niels van Willigen (Universiteit Leiden). ‘Oók dat de Verenigde Staten hun kernwapens op Europese bodem terugtrekken. We moeten eerder gisteren dan vandaag nadenken over dat scenario.’
Hans Kristensen, directeur van het Amerikaanse onderzoeksbureau Nuclear Information Project, deelt die bezorgdheid: ‘Alles wat crazy is, is mogelijk met Trump. Hij of zijn vice-president J.D. Vance zeiden nog niet dat de VS zich moet terugtrekken uit de NAVO, maar in de lagere echelons van de regering-Trump hoor ik dat wel.’
De bescherming van Europa door Amerikaanse kernwapens wordt een beetje eufemistisch ‘de nucleaire paraplu’ genoemd. ‘Je kunt ervan opaan dat in alle Europese hoofdsteden generaals en politici zich afvragen hoe waarschijnlijk het is dat Trump die paraplu intrekt’, zegt Van Willigen.
Bijtanken
De nucleaire paraplu met stars and stripes waaronder wij schuilen, gaat niet alleen over de Amerikaanse kernwapens op het Europese vasteland. ‘Die paraplu behelst ook de strategische intercontinentale kernraketten die vanaf Amerikaans grondgebied of schepen afgevuurd kunnen worden. Trump kan beslissen die niet in te zetten als Rusland Europa aanvalt, waardoor het NAVO-afschrikkingseffect verdwijnt.’
De Amerikaanse kernwapens in Kleine Brogel en op luchtmachtbasissen in Nederland, Duitsland, Italië en Turkije zijn vliegtuigbommen met een honderdtal kernkoppen. Ze liggen er al sinds 1985, maar ze zijn gemoderniseerd en dus operationeel. Van Willigen: ‘Die Amerikaanse kernwapens in vijf Europese landen zijn tactisch inzetbaar over een relatief korte afstand. Dat wil zeggen dat ze doelgericht kunnen ingezet worden door ze af te schieten vanaf straaljagers.’
‘Trump kan een terugtrekking van die Amerikaanse kernwapens gebruiken als politiek drukmiddel, net zoals hij nu al doet met de invoerheffingen.’
De ligging van die kleinere tactische kernwapens toont dat ze vooral symbolisch belangrijk zijn. ‘Als een Belgische piloot met zijn F-16, of binnenkort de F-35, zou opstijgen met zo’n kernbom om een doelwit diep in Rusland aan te vallen,’ verduidelijkt Van Willigen, ‘dan zal hij in Polen moeten bijtanken. Daarom is de afschrikking van die kernwapens niet zo heel erg groot. Ze koppelt vooral de Amerikaanse veiligheid aan de Europese veiligheid. Die koppeling is nu onzeker, want Trump kan een terugtrekking van die Amerikaanse kernwapens gebruiken als politiek drukmiddel, net zoals hij nu al doet met de invoerheffingen.’
Beleeft kernenergie een renaissance? ‘Verdubbeling van nucleair vermogen in Europa is haalbaar tegen 2050’
Second strike
Behalve de drie grootmachten Rusland, de VS en China, hebben ook Israël, Pakistan, India, Noord-Korea, Frankrijk en het Verenigd Koninkrijk kernwapens. Voor een logisch alternatief voor de Amerikaanse bescherming moeten we dus over het kanaal of naar Parijs kijken.
De Fransen hebben naar schatting 290 kernkoppen, de Britten 225. Dat is peanuts in vergelijking met het arsenaal van de (voormalige?) Koude Oorlog-rivalen: Rusland heeft er 5580 en de VS 5044. China is bezig aan een stevige inhaalrace met naar schatting meer dan 500 kernkoppen.
‘De hamvraag is: hoe groot moet je arsenaal zijn om succesvol af te schrikken’, zegt Van Willigen. ‘Je moet ervoor zorgen dat de vijand, ook al heeft die veel meer kernkoppen, weet dat wij een second strike kunnen uitvoeren. Daarvoor beschikken het Verenigd Koninkrijk en Frankrijk over nucleaire onderzeeërs. Die zijn strategisch van cruciaal belang, want ze zijn lastig te ontdekken en kunnen zich overal ter wereld bevinden. Zelfs al zou heel het Verenigd Koninkrijk in één klap vernietigd worden in een kernoorlog, dan kunnen ze altijd nog terugslaan tegen de agressor. Dat is de hele logica van de afschrikking: omdat de agressor dat weet, zal hij niet aanvallen.’
Die doctrine van Mutual Assured Destruction (MAD) stelt dat kernwapens daardoor nooit ingezet zullen worden. De vrees dat zowel de aanvaller als de verdediger totaal vernietigd zullen worden, heft het risico op. Ondanks het relatief kleine aantal Europese kernwapens verzekeren de Franse en Britse duikboten die afschrikking.
‘Als er een eigen Europese nucleaire afschrikking komt,’ stelt Van Willigen ‘dan zullen er waarschijnlijk grotere en meer diverse arsenalen worden aangelegd. Alle kernmogendheden zijn nu al bezig met het moderniseren en zelfs uitbreiden van hun kernwapenarsenaal. Een Europees kernwapenprogramma zal die wapenwedloop nog versnellen.’
Geleasde raketten
Toch is het ook niet zonder risico om voor onze nucleaire veiligheid op de Britten te vertrouwen, meent Van Willigen. ‘De Britse premier kan wel zelf beslissen om kernwapens in te zetten, maar het Britse kernwapensysteem is sterk verbonden met het Amerikaanse. De Britten leasen Trident-raketten van de VS. De kernkoppen, die op die raketten worden geschroefd, zijn wel van Britse makelij, maar erg afhankelijk van Amerikaanse technologie. Als de Amerikanen de samenwerking zouden stopzetten, wordt de Britse nucleaire afschrikking ongeloofwaardig. Als het Britse leger nu stevig gaat investeren valt dat op te vangen, maar dat vraagt tijd.’
De nucleaire paraplu van Londen heeft nog een belangrijk nadeel. ‘De Britten kunnen alleen kernraketten afvuren vanaf duikboten, waarvan ze er vier in hun vloot hebben. De Russen en de Amerikanen kunnen kernwapens afvuren op land, ter zee en in de lucht. Als we voor de nucleaire afschrikking alleen van de Britten afhangen, is Europa veel kwetsbaarder dan wanneer de Fransen ook meedoen, want zij hebben ook kernbommen die door vliegtuigen kunnen worden afgeworpen.’
Force de frappe
Macron stelde de Fransen in een tv-toespraak op 5 maart gerust: ‘Dankzij de keuze van onze voorgangers na de Tweede Wereldoorlog zijn we uitgerust met nucleaire afschrikking. Die beschermt ons beter dan onze buren.’ Hij benadrukte dat de Force de frappe, zoals de nucleaire afschrikkingsmacht van het Franse leger heet, ‘compleet, soeverein en van begin tot einde Frans is’.
Macron benadrukte dat de nucleaire afschrikkingsmacht van het Franse leger ‘compleet, soeverein en van begin tot einde Frans is’.
‘Tot zover het goede nieuws in de denkoefening dat de Franse kernmacht Europa moet beschermen’, zegt kernwapenexpert Liviu Horovitz (German Institute for International and Security Affairs), ‘want zo makkelijk is het niet om de VS als kernmacht te vervangen. De Fransen en de Britten hebben kernwapens, maar ze gaan er wel van uit dat de VS via de NAVO voor de voornaamste nucleaire afschrikking zorgen. Dezelfde situatie zien we bij de conventionele strijdkrachten. Ook daar zijn we niet in staat om de gaten te vullen als de VS de NAVO zouden verlaten.’
‘Het Franse kernwapenarsenaal is ontworpen als afschrikkingsmiddel voor wie Frankrijk wil aanvallen’, vervolgt Horovitz. ‘Het is erg moeilijk om zowel bondgenoten als tegenstanders te overtuigen dat je met datzelfde nucleaire arsenaal heel Europa kunt beschermen. De omvang van het Franse leger én kernwapenarsenaal zou op Moskou zo veel indruk moeten maken, dat de Russen het niet aandurven om een grondoorlog te laten escaleren door als eerste kernwapens te gebruiken. Dat zou bijvoorbeeld geloofwaardiger zijn als Frankrijk honderdduizenden soldaten aan de oostgrens van Europa zou inzetten. Maar de vraag is of Frankrijk daarvoor de nodige militaire en politieke slagkracht heeft.’
De angst voor de atoombom is terug
Sowieso is de vraag hoever Frankrijk wil gaan om de rest van Europa te beschermen. Kristensen: ‘Sinds de jaren 1950 hebben de Fransen altijd benadrukt dat ze onafhankelijk beslissen over hun kernwapens. Ze verzetten zich tegen een integratie van hun kernwapens in de NAVO.’ Ook in zijn recente speech benadrukte Macron dat ‘de beslissingsmacht altijd in handen van de Franse president zal blijven’.
Historische vraag
Friedrich Merz, de vermoedelijke opvolger van Olaf Scholz als bondskanselier van Duitsland, gaf te kennen dat hij hoopt te kunnen rekenen op de Franse kernwapens als de VS Europa loslaten. Een mogelijkheid zou zijn om een paar van de vijftig Franse straaljagers die kernwapens kunnen afschieten, op Duits grondgebied te stationeren. Macron verklaarde al in te willen gaan op die ‘historische vraag’ van de Duitser.
‘Dat zou een hol gebaar zijn’, stelt Kristensen. ‘Nucleaire afschrikking is geen show, ze moet geloofwaardig zijn. Franse kernwapens verspreiden over het continent zou een enorme inspanning vergen. Stel dat de Amerikanen hun kernwapens weghalen uit Kleine Brogel, dan kunnen die sterk beveiligde bunkers, gebouwd door Amerikanen en waarvan zij de codes hebben, niet zomaar gebruikt worden om Franse kernwapens in te leggen. De Fransen zouden wellicht zelf nieuwe kernbunkers moeten bouwen. Daarnaast moet je een commandostructuur opzetten. Als de VS geen betrouwbare partner meer zijn, moet dat buiten de NAVO om. Die uitdagingen zijn enorm en dat zal jaren vergen.’
Van Willigen vindt dat op korte termijn ook geen realistisch scenario. ‘Eerst moet er een overeenkomst komen dat de Fransen en/of de Britten instaan voor de Europese nucleaire afschrikking. De volgende stap is: hoe gaan we dat vormgeven? Door hun kernwapens over Europa te verspreiden kunnen de Fransen en Britten een mogelijke agressor als Poetin dan een sterk signaal geven dat ze ook echt de andere Europese landen te hulp zullen schieten indien nodig. De uitwerking daarvan is evenwel uiterst complex.’
President van Europa
Als de Fransen de nucleaire paraplu over Europa zouden opentrekken, zou dat revolutionair zijn. De discussie daarover woedt al volop in de Franse Assemblée Nationale. Op 3 maart fulmineerde Marine Le Pen, fractievoorzitter van het extreemrechtse Rassemblement National, dat ‘de nucleaire afschrikking delen betekent deze vernietigen’.
Al jaren probeert Macron andere Europese landen te betrekken bij de Franse kernwapens, weliswaar zonder zijn sacoche nucléaire los te laten. Tot voor de tweede ambtstermijn van Trump vielen die pogingen in dovemansoren, nu luisteren Merz en co. wel.
Het momentum voor militaire integratie in Europa is er. Geen van de experts met wie Knack sprak ziet dat echter mogelijk binnen de huidige Europese Unie. Het zwaartepunt verschuift naar Londen of Parijs, niet naar Brussel. Herman Matthijs, professor economie die de NAVO-budgetten nauw opvolgt, merkt monkelend op dat Macron het beslissingsrecht over zijn kernwapens alleen zal delen ‘als hij president wordt van de Verenigde Staten van Europa’.
‘Als de Amerikaanse veiligheidsgarantie in Europa wegvalt, zijn er urgentere zaken dan de kernwapens. De conventionele militaire capaciteit die de NAVO dan verliest, is veel erger.’
Ook Kristensen vermoedt dat Macron zijn macht niet snel zal delen, maar wijst erop dat die discussie niet de belangrijkste is. ‘Als de Amerikaanse veiligheidsgarantie in Europa wegvalt, zijn er urgentere zaken dan de kernwapens. De conventionele militaire capaciteit die de NAVO dan verliest, is veel erger. Europa kan zonder de VS amper Oekraïne militair ondersteunen, laat staan dat het zijn eigen grondgebied kan verdedigen.’
Die vrees is in Oost-Europa het grootst. ‘Ik had recent Polen op bezoek die betoogden dat hun land ook kernwapens moet ontwikkelen’, zegt Kristensen. ‘Nu heeft Polen wel het Non-Proliferatieverdrag ondertekend, maar dat soort verbintenissen zijn snel verscheurd als de geopolitieke situatie fundamenteel verandert.’
Hoe Europa als kernmacht ook zal evolueren, het staat vast dat Macron zijn sacoche nucleaire niet zomaar uit handen zal geven.
Oorlog in Oekraïne: alles wat u moet weten
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
