Asiel en migratie: ‘N-VA zit in de cockpit van het nieuwe Europa’

In tien jaar tijd is de N-VA van premier Bart De Wever uitgegroeid tot een van de roergangers van het Europese migratiebeleid. ‘Vanuit het perspectief van de rechtsstaat gaat het alleen maar verder bergaf.’

‘We weten dat dit een gevoelige discussie is. Hoewel het ons doel is om onze democratieën te beschermen, zullen we wellicht van het tegendeel beschuldigd worden.’

De ondertekenaars van de brief over het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) wisten goed genoeg wat ze deden. De negen Europese staatshoofden en regeringsleiders, onder wie Belgisch premier Bart De Wever (N-VA), wezen de rechters van het Mensenrechtenhof in Straatsburg terecht. Door hun lezing van het EVRM zouden de EU-lidstaten te weinig middelen in handen hebben om criminele buitenlanders uit te wijzen. Er is nood aan een ‘nieuwe en onbevangen discussie’ over de interpretatie van het EVRM, aldus De Wever en co. ‘Wij geloven dat we met onze benadering sterk op een lijn zitten met de meerderheid van de Europese burgers.’

Wat verwacht werd, gebeurde. Van de Raad van Europa over tal van nationale mensenrechteninstellingen tot juridische experts: allen drukten ze hun bezorgdheid uit over de brief. ‘Sfeerschepping’, zo zegt ook professor migratierecht Dirk Vanheule (UAntwerpen). ‘De teksten waarop het Hof zich baseert, zijn ooit gemaakt door politici. Dit is schieten op de pianist terwijl je zelf de partituur hebt geschreven.’

Scheiding der machten

Vanheule krijgt bijval van zijn UGent-collega Ellen Desmet. ‘In veel debatten over asiel en migratie stoort het me dat empirisch bewijsmateriaal er niet toe doet. Uit onderzoek blijkt dat het Hof juist strenger is voor migranten dan voor andere mensen. Er zijn minder verregaande vereisten om een migrant op te sluiten dan een crimineel. Internationaal gezien is het Europees Hof net een van de meest restrictieve.’

Hanne Beirens, migratie-experte aan het Europacollege en gewezen directeur van het Migration Policy Institute Europe, plaatst de brief in historisch perspectief. ‘Ik heb jarenlang gesprekken meegemaakt waarin verzet tegen het Hof en andere checks and balances enkel achter gesloten deuren werden besproken. Vandaag gebeurt dat openlijk, soms zelfs met trots.’

Marc Bossuyt is net verheugd over die evolutie. De gewezen voorzitter van het Grondwettelijk Hof en het allereerste hoofd van het Commissariaat-generaal voor de Vluchtelingen en Staatlozen (CGVS) schaart zich achter de inhoud van de brief. ‘Het verbaast me dat niet méér West-Europese landen zich erbij hebben aangesloten. Al zou het een vergissing zijn te denken dat de landen die hem niet hebben ondertekend het oneens zouden zijn met de inhoud.’

Het Hof is zijn boekje meermaals te buiten gegaan, aldus Bossuyt. Vaak gaat het om zaken waarin artikel 3 van het verdrag, het verbod op foltering, te strikt wordt geïnterpreteerd. Maar ook de evolutie waarbij het Hof artikel 8, het recht op gezinsleven, heeft ingezet om de uitwijzing van criminele migranten te verhinderen, gaat volgens hem te ver. ‘Het Hof velt arresten die veel verder gaan dan wat het EVRM oorspronkelijk beoogde. Daardoor gedraagt het zich als wetgever. Niet Bart De Wever schendt de scheiding der machten, het Hof doet dat zelf.’

Volgens Bossuyt beent België eindelijk bij. ‘Onder de vorige regering mochten we niet horen bij wat De Wever de “migratierealistische” landen noemt. Maar deze brief maakt duidelijk: wij willen deel uitmaken van die groep die niet laxistisch wil zijn.’

Mainstream

Het grote verschil met de vorige regering-De Croo en de huidige? De N-VA. De partij levert niet alleen de premier, maar ook de minister van Asiel en Migratie. Onder Anneleen Van Bossuyt belooft Arizona ‘het strengste migratiebeleid ooit’ te hanteren.

Professor internationale politiek Hendrik Vos (UGent) trekt een rechtstreekse lijn van het openingscollege politicologie van Bart De Wever in 2015 en de brief die hij samen ondertekende met onder meer Italië, Polen en Denemarken. ‘In Gent stelde hij destijds de Conventie van Genève ter discussie, de tekst uit 1951 die bepaalt wie erkend kan worden als vluchteling. Op dat moment werd zijn standpunt nog als controversieel gezien.’

De Wever sprak tijdens de Europese vluchtelingencrisis, toen ronddobberende bootjes met migranten op de Middellandse Zee dagelijkse kost waren in de media. ‘Met haar standpunt stond de N-VA toen vrij geïsoleerd, op uitzonderingen als Hongaars premier Viktor Orbán na’, zegt Vos. ‘Dat was in dezelfde periode waarin Donald Trump beloofde een muur te bouwen op de grens met Mexico. Het officiële discours van Europa was dat wij geen muren bouwen, maar wel bruggen. Tien jaar later is het N-VA-standpunt mainstream geworden.’

Ook professor Ellen Desmet spreekt van een snelle evolutie. ‘Toen Theo Francken (N-VA) staatssecretaris voor Asiel en Migratie was, vonden we zijn discours straf. In 2016 negeerde hij een arrest dat beval om een humanitair visum te geven aan een Syrisch gezin, en buitenlandse collega’s spraken me daarover aan. Daarna kwam het CD&V-beleid onder Nicole de Moor. Dat was niet veel beter, met meer dan 10.000 niet gerespecteerde vonnissen en arresten. Vanuit het perspectief van de rechtsstaat gaat het alleen maar verder bergaf.’

Als staatssecretaris populariseerde Francken de term ‘activistische rechters’. De trend om de pijlen op de rechter te richten, lijkt onomkeerbaar. ‘Wereldwijd tornen politici aan mensenrechtenverdragen om praktische problemen op te lossen’, zegt Hanne Beirens. ‘De impact laat te wensen over. Om het nog niet te hebben over de diepgaande ethische gevolgen.’

Is het verwonderlijk dat Anneleen Van Bossuyt het vandaag aan de stok heeft met rechters? Twee weken geleden kreeg de minister een brandbrief van de Raad voor Vreemdelingenbetwistingen (RvV) in de handen gedrukt. Wie zijn verzoek om internationale bescherming geweigerd ziet, kan bij het rechtscollege in beroep gaan – vorig jaar werden 19.579 arresten uitgesproken. 

Van Bossuyt heeft meerdere hervormingen in petto. Zo zouden de rechters niet meer levenslang worden benoemd, maar voor een bepaalde, hernieuwbare duur van vijf jaar. Het is de regering zelf die ze benoemt. ‘Een schending van het fundamentele beginsel van de onafhankelijkheid van een rechter’, aldus de RvV.

Australisch model

België is geen uitzondering. Op het vlak van migratie waait er een nieuwe wind door Europa. In Duitsland zijn grenscontroles het nieuwe normaal. Oostenrijk drukt de pauzeknop in voor gezinshereniging. Polen beëindigt de rechten van asielzoekers die via de Wit-Russische grens binnenkomen. Portugal plant de deportatie van 18.000 sans-papiers.

De rode draad is overal dezelfde: de instroom moet omlaag, de uitwijzingen omhoog. Het terugkeerbeleid blijft dan ook een achilleshiel. Vorig jaar kregen zo’n 35.000 mensen in ons land een terugkeerbesluit – ze werden geacht om het grondgebied te verlaten. Volgens de Dienst Vreemdelingenzaken (DVZ) gaven slechts 6400 mensen er een gevolg aan.

Het probleem overstijgt het nationale niveau. ‘Vier van de vijf mensen met een terugkeerbesluit blijven in de EU’, zei Europees Commissaris voor Migratie Magnus Brunner in maart. ‘Dat is onaanvaardbaar.’

Er wordt reikhalzend uitgekeken naar de implementatie van het Europees Migratiepact, dat binnen een jaar in werking treedt. Op papier leest de hervorming als een revolutie. Asielverzoeken vinden bij voorkeur aan de Europese buitengrenzen plaats. Onderdanen uit landen die weinig kans hebben op een positieve beslissing moeten zo snel mogelijk terug. Via solidariteitsmechanismen kunnen erkende asielzoekers verdeeld worden onder de lidstaten.

Toen de N-VA in de oppositie zat, sprak ze zich kritisch uit. In 2023 noemde Francken het akkoord ‘onwerkbaar’. Een snellere terugkeer? Dat was ‘geïnstitutionaliseerd fake news’. Vandaag verwacht N-VA-minister Van Bossuyt veel van het Migratiepact.

Volgens Dirk Vanheule is er overlap tussen het Migratiepact en de zienswijze van de N-VA. Vorige maand legde de Europese Commissie een voorstel op tafel waarbij asielzoekers die in België bescherming zoeken perfect naar een land buiten de EU kunnen worden gestuurd om daar hun aanvraag te onderzoeken. Anders dan vandaag zou er geen band moeten zijn tussen het land en de asielzoeker. ‘Dat lijkt een beetje op het Australische model waarover Francken het altijd heeft’, zegt Vanheule. ‘Net zoals Australië dat doet met de eilanden als Nauru, zouden wij mensen elders plaatsen. Het grote verschil is dat in dit Europees voorstel alles afgedekt moet zijn door de bescherming van de mensenrechten.’

Terugkeerhubs

Die zogenaamde externalisatie is een belangrijk onderdeel van de nieuwe Europese migratiepolitiek. Zo is er ook de interesse in de ‘terugkeerhubs’, centra vanwaaruit afgewezen asielzoekers naar hun land van herkomst moeten terugkeren. De Italiaanse premier Giorgia Meloni bouwde zoiets uit in Albanië.

Voor die beslissing kan de uiterst rechtse politica op kritiek rekenen, zeker op het vlak van mensenrechten. Eind vorige maand ging de Nederlandse Europarlementariër Anna Strolenberg (Volt) op bezoek in de terugkeerhub. Volgens de Nederlandse krant Trouw kwam ze ‘geschrokken’ buiten. Sinds de start van de hub zijn er amper tachtig mannen binnengebracht. ‘Ze hadden geen telefoon, geen klok. Ze wisten niet welke dag het was of waarom ze daar zaten’, aldus Strolenberg. In het medisch logboek zag ze twee zelfmoordpogingen.

Naast de bedenkingen op ethisch vlak gaan ook kritische stemmen op over de kostprijs en effectiviteit van terugkeerhubs. ‘Albanië vraagt ontzettend veel geld, en de deal leidt nauwelijks tot terugkeer’, zegt Thomas Willekens van ngo Vluchtelingenwerk Vlaanderen. ‘Je kunt zoiets niet op grote schaal operationaliseren.’

Dirk Van den Bulck, die van 2003 tot 2023 commissaris-generaal voor de Vluchtelingen was, wijst op een blinde vlek in het Europese verhaal. ‘Veel landen van herkomst willen niet meewerken met het opnemen van hun onderdanen. Voor ontwikkelingslanden is het geld dat migranten vanuit Europa opsturen een belangrijke bron van inkomsten. Vaak is die geldstroom groter dan wat via ontwikkelingssamenwerking binnenkomt.’

Dat leidt ertoe dat dreigementen, zoals de opschorting van ontwikkelingshulp, op een koude steen vallen. ‘Volgens mij werkt enkel een globale aanpak: investeer in de economische ontwikkeling van die landen, en bouw tegelijk legale migratiemogelijkheden in. Maar die win-win vergt investeringen met middelen die er niet altijd zijn.’

Gevangenis in Kosovo

En toch oogst Meloni ook bewondering. Anneleen Van Bossuyt kijkt geïnteresseerd naar het concept van terugkeerhubs. ‘Die kunnen op Europees niveau deel uitmaken van een beter functionerend migratiebeleid’, zegt ze. ‘We moeten af van taboes en durven in te zetten op innovatieve oplossingen.’

De federale regering zet al een stukje in op de externalisatie. Zo wil Arizona gedetineerden zonder papieren hun straf laten uitzitten in het buitenland. In de eerste plaats komt Kosovo in beeld. Volgens informatie die Vlaams Belang-Kamerlid Francesca Van Belleghem opvroeg, werden nog zeven andere landen onderzocht: Albanië, Bosnië en Herzegovina, Montenegro, Noord-Macedonië, Servië, Litouwen en Estland.

Kan het Migratiepact voor de verhoopte ommekeer zorgen? Experts reageren sceptisch. ‘Op papier lijkt het te kunnen werken, maar het is een illusie dat je iedereen aan de buitengrenzen kan controleren’, zegt Vanheule. ‘Het is nauwelijks mogelijk om een doorreis naar België te verhinderen. Zelfs als asielzoekers geen recht op opvang hebben, zullen ze hier wellicht blijven.’

De vooruitzichten van Van Bossuyt zijn waarschijnlijk te optimistisch. Op termijn zou de besparing in de asielopvang 538 miljoen euro bedragen. In haar begroting gaat ze ervan uit dat in 2029 nog maar 12.000 mensen in België een verzoek om internationale bescherming zullen indienen. Ter vergelijking: dit jaar verwacht Van Bossuyt ruim 36.000 verzoeken. Het Rekenhof neemt Van Bossuyts voorspelling op de korrel, want ‘prognoses over een periode van meer dan twee jaar zijn onvoldoende betrouwbaar’.

Voorlopig blijft het dus koffiedik kijken. ‘Als het aantal asielzoekers al daalt,’ zegt professor Hendrik Vos, ‘dan zal dat er eerder mee te maken hebben dat minder mensen de EU bereiken. Men hoopt dat het einde van de oorlog in Syrië een effect zal hebben, net als de gruwelijke manier waarop we asielzoekers hier behandelen.’ Vos verwijst naar de beslissing van Nicole de Moor om alleenstaande mannen tijdelijk van de asielopvang uit te sluiten. Vandaag staan nog steeds enkele duizenden mannen op de wachtlijst van opvangdienst Fedasil.

Top dogs

Hoe dan ook zit België mee in de cockpit van het nieuwe Europa, zegt Hanne Beirens. ‘We zitten aan tafel met landen die het beleid willen verstrengen, maar ook willen meedenken over innovatieve oplossingen. Met de huidige regeringsplannen zullen we een belangrijke rol spelen in de verschuiving van het Europese migratiebeleid.’

Een grote verklaring is, opnieuw, Giorgia Meloni. Bij zijn eerste ontmoeting noemde De Wever haar ‘one of the top dogs’, een van de topspelers in Europa. In het Europese Parlement delen de N-VA en Meloni’s partij Fratelli d’Italia een fractie. Bij de handelsperikelen met de Verenigde Staten ontpopte ze zich tot ‘Trump-fluisteraar’, en nu leidt ze ook de dans op het vlak van migratie. ‘Wanneer partijen vroeger kritiek hadden op het Europese kader, luidde de conclusie: dan moeten we misschien maar uit de EU stappen’, zegt Beirens. ‘Sinds de brexit in 2016 en het aantreden van Meloni in 2022 zie je het omgekeerde: criticasters vormen strategische allianties binnen de EU. Ze begrijpen dat echte impact net via Europa mogelijk is.’

In dat opzicht hanteert Geert Wilders een verouderde aanpak in Nederland, vindt Beirens. Vorige week zei hij – niet voor het eerst – dat zijn PVV de Nederlandse regering zou verlaten als er geen ‘asielstop’ zou komen. ‘Terwijl Meloni actief naar partners zoekt, stelt Wilders drastische maatregelen voor die juridisch totaal onhaalbaar zijn. Zijn retoriek lijkt stilaan van een vorige tijd te zijn.’

Wilders’ PVV is dan ook niet direct verwant met de partij van Meloni. Ze is veel nauwer gelieerd met het Fidesz van Viktor Orbán én met het Vlaams Belang. In eigen land zit het VB de N-VA op de hielen, met zowel binnen als buiten het parlement striemende kritiek op ‘niet het strengste, maar het duurste migratiebeleid ooit’.

‘Vlaams Belang en N-VA hanteren andere strategieën’, zegt Hendrik Vos. ‘Maar in essentie zeggen ze hetzelfde: Europa zit vol. Hoe we migranten buitenhouden, dat kan ons geen barst schelen.’

Marc Bossuyt blijft hoopvol. Tijdens het parlementair vragenuurtje vorige week gaf De Wever repliek op de kritische vragen op zijn brief – vragen die uitsluitend van de Franstalige oppositie kwamen. Hij verwees daarbij naar Bossuyts werk. ‘In eigen land is de regering veel assertiever geworden, en ook Europa beweegt. Ik troost me met de gedachte dat 15 jaar schrijven misschien toch enig effect heeft gehad.’