De Albanese premier Edi Rama verraste onlangs vriend en vijand door een AI-bot tot minister van Aanbestedingen te benoemen. Het is wellicht vooral een publiciteitsstunt, maar kan AI ook daadwerkelijk helpen in de strijd tegen corruptie?
Corruptie kost de Europese Unie tussen de 179 miljard en 990 miljard euro per jaar, de kosten kunnen oplopen tot 6 procent van haar bbp. Hoewel Europa een van de minst corrupte regio’s ter wereld is, is nog geen enkel EU-land er volledig van verlost. De aard en omvang van de corruptie uiten zich in elk land op een andere manier.
In meer dan driekwart van de West-Europese landen zijn de inspanningen tegen corruptie voor het eerst in bijna tien jaar tijd gestagneerd of gedaald. Dat blijkt uit de Corruption Perceptions Index (CPI), de jaarlijkse ranglijst die wordt opgesteld door de ngo Transparency International.
Hoe lager de score, hoe corrupter het land. Verschillende hoog aangeschreven democratieën, zoals Nederland, Zweden en het Verenigd Koninkrijk, hebben hun laagste score ooit behaald. Ook België daalde vier punten sinds 2023 en krijgt een score van 65 op 100. Van de 180 landen staat België nu op de 22e plaats.
‘Het is paradoxaal dat men in een context van wijdverspreide corruptie denkt alles te kunnen oplossen met slechts één soort technologie.’
Artificiële intelligentie
Sommige landen zetten daarom AI in om corruptie op te sporen. Zo is in Oekraïne het aanbestedingsplatform Prozorro uitgerust met een AI-tool. ‘De aanbestedingen zijn daar al heel transparant, maar bij de opvolging duiken er nog problemen op’, zegt Raphaël Kergueno van het EU-integriteitsteam van Transparency International. ‘De AI-tool kan die problemen voorkomen.’ Volgens de ontwikkelaars kan AI experts niet vervangen, maar hun wel werk veel efficiënter maken.
Openbare aanbestedingen vormen een van de grootste uitgaven van EU-landen. ‘Overheden spenderen ongeveer 2 biljoen euro per jaar aan openbare aanbestedingen, dat komt neer op 14 procent van het bbp van de EU’, aldus Kergueno. Binnen de EU bestaan grote verschillen in hoe aanbestedingen worden beheerd. Sommige landen hebben geavanceerde systemen, andere vertrouwen nog op simpele Excel-bestanden.
Corruptie in aanbestedingen kan op verschillende manieren voorkomen. Soms maken bedrijven onderling prijsafspraken (price rigging). Een bedrijf zet dan veel hogere prijzen dan een ander, waarna beide onderling afspreken wie de opdracht uitvoert. Het gebeurt ook dat een autoriteit het aanbestedingsdocument zo opstelt dat slechts bepaalde bedrijven aan de voorwaarden kunnen voldoen.
Toch hebben we AI niet nodig om corruptie op te sporen, legt Kergueno uit. ‘Grote prijsverschillen tussen de geschatte en uiteindelijke bedragen wijzen bijvoorbeeld vaak op corruptie. Het is ook verdacht als er maar twee bedrijven meedoen in de aanbesteding, het wijst op een gebrek aan competitie.’ Maar artificiële intelligentie is volgens hem wel een handige tool om die patronen op grote schaal op te sporen.
AI-minister
De Albanese premier Rama verraste onlangs met de benoeming van een AI-bot tot minister van Aanbestedingen. De stunt past binnen zijn strategie Digital Agenda 2022-2026. Met de digitalisering en modernisering van het land wil Albanië aan de EU laten zien dat het vriendjespolitiek en corruptie serieus aanpakt.
Dat zou volgens de premier de kansen van Armenië verhogen om tegen 2030 tot de EU toe te treden. ‘AI is objectiever en transparanter’, klonk het bij een overtuigde Rama tijdens de presentatie van zijn nieuwe regering. Sinds 2023 is Albanië met vijf punten gestegen op de CPI. Het staat nu op de tachtigste plaats met een score van 42 op 100.
Juridisch kader
De virtuele minister werd door heel wat experts kritisch onthaald. ‘Het zou voor onafhankelijke instellingen erg moeilijk zijn om de AI te controleren’, vertelt Daniel Prroni, een onderzoeker aan het Albanese Institute for Democracy and Mediation gespecialiseerd in EU-uitbreiding, regionale samenwerking in de Westelijke Balkan en anticorruptie. ‘Het is een maatregel die wordt gestuurd door de overheid om toezicht te omzeilen. Er worden geen andere instanties geconsulteerd.’
Volgens Prroni wijst de actie vooral op een gebrek aan een juridisch en ethisch kader rond AI: ‘Wie is verantwoordelijk voor fouten en wie houdt toezicht?’ Daar is in Albanië nu nog geen kader voor. ‘Het is paradoxaal dat men in een context van wijdverspreide corruptie denkt alles te kunnen oplossen met slechts één soort technologie’, zegt Prroni.
AI kan corruptie tegengaan door processen te automatiseren en ze foutloos en transparant te maken. Maar zonder duidelijke regels en toezicht kan het volgens Transparency International juist een nieuw instrument voor corruptie worden. Het gebruik van AI wordt met vertraging gereguleerd, omdat de regelgeving langzamer wordt uitgerold dan de technologische vooruitgang.
Sari Depreeuw, een advocate gespecialiseerd in Europees en Belgisch auteurs-, software- en datarecht, wijst op de risico’s van de technologie. ‘AI herkent niet alleen bestaande patronen en biases, maar versterkt en automatiseert ze ook’, legt Depreeuw uit. ‘Hoe die patronen ontstaan en welke verbanden de AI legt, is totaal niet transparant.’ Dat vormt voor de overheid een probleem, aangezien zij gebonden is aan strikte verantwoordings- en motivatieverplichtingen.
‘De gevolgen kunnen gigantisch zijn. Kijk maar naar de Toeslagenaffaire in Nederland.’
Voorzichtigheid geboden
Op kleine schaal wordt AI wel vaker gebruikt om fraude op te sporen, bijvoorbeeld door banken om verdachte transacties te controleren, of door de fiscus om belastingfraude op te sporen. ‘Dat kan nuttig zijn, maar voorzichtigheid is geboden. De gevolgen kunnen gigantisch zijn. Kijk maar naar de Toeslagenaffaire in Nederland.’
In 2024 werd de Europese AI-act goedgekeurd, die het gebruik van artificiële intelligentie in de EU reguleert. De wet onderscheidt hoogrisicotoepassingen van AI, zoals in onderwijs, gezondheidszorg en openbare diensten, van laagrisicotoepassingen zoals chatbots. ‘Als een risico tegen de Europese waarden ingaat, mag de AI simpelweg niet op de markt komen.’