Sinds maandag is Polen het twaalfde EU-land dat nationale grenscontroles invoert. ‘We snijden diep in ons eigen weefsel’, zegt migratie-expert Gerald Knaus.
Het Schengenakkoord viert zijn veertigste verjaardag in mineur. Sinds maandag voert ook Polen stationaire nationale controles uit aan de grens met Duitsland. Daarmee is Polen al het twaalfde EU-land dat opnieuw nationale grenscontroles heeft.
Met de maatregel reageert Warschau op de beslissing van de Duitse regering om asielzoekers aan de Poolse grens simpelweg terug te sturen. ‘Achter gesloten deuren geven bijna alle betrokkenen onomwonden toe dat zulke controles niet werken, maar regeringen voeren ze toch in omdat ze het gevoel hebben dat ze iets moeten doen’, zegt de Oostenrijkse migratie-expert Gerald Knaus.
De Duitse grenscontroles zijn begonnen onder bondskanselier Olaf Scholz. Wat is het verschil met de acties van de huidige regering van Friedrich Merz?
Gerald Knaus: Deze regering heeft de controles nog versterkt en stuurt nu ook asielzoekers terug aan de grens. Dat is een duidelijke schending van het EU-recht. Tijdens de verkiezingscampagne zeiden de sociaaldemocraten dat ook luid en duidelijk. Maar intussen zwijgt de SPD, net als veel christendemocraten die dit een slecht beleid vinden.
Onlangs oordeelden drie Berlijnse rechters dat het illegaal is om asielzoekers aan een interne Schengengrens terug te sturen. Maar de Duitse regering zet toch door. Daarmee geeft ze een gevaarlijk signaal over de manier waarop ze met de EU wil omgaan, vooral aan buurlanden zoals Polen, die de dupe zijn.
De Poolse premier Donald Tusk, nota bene een Europese partijgenoot van kanselier Friedrich Merz, kreeg door de Duitse controles veel kritiek van zijn populistische oppositie. Onder zware druk grijpt hij nu naar even zinloze tegenmaatregelen. Daarmee roept Tusk Berlijn eigenlijk om hulp. ‘Laten we deze zinloze controles opheffen. Laten we Schengen redden’, is zijn boodschap.
Migratie-expert Gerald Knaus: ‘Grenscontroles dringen het aantal asielaanvragen niet terug’
Dus noch Berlijn, noch Warschau heeft er baat bij?
Knaus: Precies. Duitsland stuurt helemaal geen substantieel aantal irreguliere migranten terug. Iedereen die wordt tegengehouden kan het nadien gewoon opnieuw proberen. Er is uiteraard geen hekwerk – gelukkig stelt alleen extreemrechts dat voor. De binnengrenscontroles zijn één grote bluf, een politiek theater. Zijn centrumpolitici misschien vergeten dat Schengen onze fundamentele belangen dient? Het vrij verkeer van personen en goederen zorgt voor economische en persoonlijke welvaart en is een van de krachtigste symbolen van wat de EU heeft bereikt. Met permanente grenscontroles snijden we diep in ons eigen weefsel.
‘Zijn centrumpolitici misschien vergeten dat Schengen onze fundamentele belangen dient?’
Zowel in Duitsland als in België kampen politiediensten al met grote personeelstekorten. Kunnen ze die extra grenscontroles wel aan?
Knaus: Dit absurde beleid is peperduur. De Duitse federale politie heeft al voldoende werk op luchthavens en in treinstations. Dit is een gevaarlijke tijd in Europa. We zien drones boven cruciale infrastructuur en militaire installaties in Duitsland, Rusland bedreigt ons elke dag. En wij sturen duizenden federale agenten naar landbouwwegen tussen Salzburg en Beieren?
Controle krijgen over irreguliere migratie is wel degelijk een belangrijke uitdaging. Maar dan moet het beleid wel coherent zijn, anders profiteren alleen de populisten.
De Europese Commissie keurt veel van deze tijdelijke controles goed. Ze liet toe dat Italië het katholieke jubeljaar 2025 aandroeg voor controles aan de Sloveense grens. Wat vindt u daarvan?
Knaus: Tijdelijke controles zijn wettelijk toegestaan. En de Commissie zit in een moeilijke positie. Lidstaten geven op deze manier aan dat ze ontevreden zijn over de huidige status quo. Van 2022 tot 2024 kreeg Duitsland 850.000 asielaanvragen. 80 procent van alle Syriërs die in de EU asiel vroegen, deed dat alleen in Duitsland en Oostenrijk.
De Commissie wil de lidstaten niet tegen zich in het harnas jagen zonder geloofwaardige alternatieven, ook al behoort het tot haar mandaat om de verdragen te handhaven. Het was belangrijk dat Hongarije werd aangeklaagd bij het Europees Hof – het land werd veroordeeld en betaalt nu elke dag een hoge boete omdat premier Viktor Orbán de EU-wetgeving openlijk negeert. Maar tegenover grote lidstaten zoals Duitsland of Italië is een andere strategie nodig.
Moeten we dan gewoon wachten tot de implementatie van het Europese migratiepact in 2026?
Knaus: Nee. De twee belangrijkste migratievraagstukken in Europa zijn Oekraïne en Turkije. In Turkije verblijven vandaag 2,7 miljoen Syriërs met tijdelijke bescherming. Waar zij over vijf jaar zijn – nog in Turkije, terug in Syrië of onderweg naar de EU – is de centrale vraag voor het asielbeleid.
En dan is er Oekraïne, de grootste vluchtelingencrisis in Europa sinds de jaren 1940. Terwijl Amerika de militaire steun opschort, bombardeert Poetin woonwijken. Als de EU haar militaire steun niet snel verhoogt, is het waarschijnlijk dat miljoenen Oekraïners die tot nu toe niet wilden vluchten dat alsnog zullen doen. Ik zie geen enkele aanwijzing dat de EU zich op dat scenario voorbereidt. Er is geen plan. Frankrijk vangt vandaag amper 70.000 Oekraïners op, Duitsland 1,2 miljoen. Dat is onhoudbaar.
Commissievoorzitter Ursula von der Leyen wil dat het Europees Grenswachtagentschap Frontex 30.000 krachten krijgt om de Europese buitengrenzen te bewaken. Een goed idee?
Knaus: Nee. Wat heeft een Deense of Roemeense Frontex-agent te zoeken op de Griekse eilanden als hij de taal niet spreekt? Griekenland, Spanje of Polen hebben nooit een tekort aan grenswachters gehad.
Welke meerwaarde kan Frontex eigenlijk nog bieden? De afgelopen jaren wilden sommige lidstaten Frontex niet aan hun grenzen omdat ze asielzoekers illegaal wilden terugsturen. Frontex mag daar – terecht – niet aan meedoen. Daarom is het agentschap op veel Europese buitengrenzen vandaag afwezig. Frontex moet opnieuw een gespecialiseerde coördinatie-, analyse- en expertisedienst worden. Een deel van het budget zou veel beter geïnvesteerd worden in samenwerkingsakkoorden met landen buiten de EU.
‘Verwerk asielaanvragen in veilige derde landen. Dat is de beste manier om Schengen en het recht op asiel te redden.’
Om afgewezen asielzoekers terug te sturen?
Knaus: Beter nog: verwerk asielaanvragen in veilige derde landen. Dat is de manier om Schengen én het recht op asiel te redden. De EU zou daar duidelijk mee maken dat irreguliere binnenkomsten geen enkele zin hebben, want de migranten zouden toch buiten de EU worden opgevangen voor bescherming en de verwerking van hun asielaanvraag.
Zo’n mechanisme moet volledig in overeenstemming zijn met de Europese mensenrechtenwetgeving, anders zullen rechters het terecht stopzetten. Ook moeten de lidstaten vluchtelingen veel meer hervestigen en meer legale migratie toelaten als beloning voor landen die willen meewerken. Dat doet Canada al decennialang. Zo maken we ook een einde aan de Middellandse Zee als massagraf.
Zoals het akkoord tussen EU en Turkije uit 2016?
Knaus: Juist. Dankzij dat akkoord daalde het aantal migranten dat de oversteek van Turkije naar Griekenland waagde van 150.000 in drie wintermaanden in 2016 naar 5000 – drie procent – in drie zomermaanden. Dat bleef jarenlang zo. Het probleem is dat Europa zijn beloften aan Turkije na 2020 niet meer is nagekomen.
Heeft de Turkse president Recep Tayyip Erdogan zo niet te veel macht gekregen over de EU?
Knaus: Akkoorden met veilige derde landen moeten beide partijen dienen. De EU bepaalt zelf wat ze aanbiedt. Financiële steun voor miljoenen Syriërs in Turkije en voor de heropbouw in Syrië is in het belang van zowel de EU als Turkije.
We moeten er niet flauw over doen: deze akkoorden worden niet uit altruïsme gesloten, maar op basis van gedeelde belangen kunnen ze wél werken. Maar daarvoor is doeltreffende diplomatie nodig en moeten de Europese lidstaten de handen in elkaar slaan.
‘Frankrijk vangt vandaag amper 70.000 Oekraïners op, Duitsland 1,2 miljoen. Dat is onhoudbaar.’
De Commissie stelt nu voor om de definitie van een ‘veilig derde land’ te versoepelen. Een goed idee?
Knaus: Absoluut. Volgens de huidige EU-wetgeving mag je asielzoekers niet naar een ander land sturen voor verwerking als ze er geen sterke band mee hebben. Als het voorstel wordt aangenomen, kunnen er akkoorden worden gesloten over verwerking in veilige derde landen.
Vluchtelingenorganisaties waarschuwen dat mensen dan naar landen worden gestuurd waar ze niemand kennen. Hebben ze een punt?
Knaus: Sinds 2014 zijn er alleen al in de Middellandse Zee 30.000 mensen verdronken, het meeste in 2016, toen er ook het meest werden gered. De status quo is immoreel en onmenselijk.
Cruciaal is dat derde landen écht veilig zijn. Dat is een wettelijke vereiste, die ook door rechtbanken wordt bewaakt. Zo hoort het. Maar in het vluchtelingenrecht bestaat geen recht om het land van bescherming zelf te kiezen. Als we in de komende drie jaar vier werkende akkoorden met veilige derde landen kunnen sluiten, dan redden we mensenlevens, redden we Schengen en redden we het VN-vluchtelingenverdrag.
Bio Gerald Knaus
1970: Geboren in Bramberg am Wildkogel, Oostenrijk.
Sociaal wetenschapper en migratie-expert.
Stichtend lid van het Europees Stabiliteitsinitiatief (ESI) en de Europese Raad voor Buitenlandse Betrekkingen (ECFR).
Is een van grondleggers van de vluchtelingendeal tussen de EU en Turkije (2016).
