1 jaar later: het turbulente parcours van de Europese vaccinstrategie

Charles Michel en Ursula von der Leyen © BelgaImage
Kamiel Vermeylen

Een jaar geleden werden de vaccinaankopen tegen het coronavirus naar het Europese niveau getild. Een succesverhaal of toonbeeld van falen?

Brussel, 18 juni 2020. Voor de eerste keer verzamelen vertegenwoordigers van de Europese lidstaten om samen de vaccinaankopen te regelen. ‘De Europese Unie zal alles in het werk stellen om ervoor te zorgen dat alle volkeren eender waar ter wereld toegang hebben tot een vaccin’, vertelt voorzitter Ursula von der Leyen van de Europese Commissie in een gekunstelde videoboodschap een dag eerder. Von der Leyen begeeft zich op glad terrein. Het supranationale niveau geniet nauwelijks bevoegdheden op gezondheidsvlak en heeft geen ervaring met aankopen op zulke schaal.

Ze wil ‘een gemeenschappelijke aanpak’, benadrukt de Duitse in haar voordracht. De Commissie en de lidstaten slaan met andere woorden de handen in elkaar. In heel wat Europese lidstaten leeft namelijk de vrees dat ze geen vaccins zullen kunnen bemachtigen eenmaal die beschikbaar zijn. Het feit dat Duitsland, Nederland, Italië en Frankrijk slechts met vier samenwerken om aankopen te doen, boezemt vooral kleinere landen in de Unie angst in. Ook België. De vier, die zichzelf PR-gewijs tot de Inclusieve Vaccinalliantie hebben gedoopt, nemen de grieven van de overige 23 ter harte en besluiten om de vaccinaankopen mee naar het Europese niveau te tillen.

Dat wordt als volgt georganiseerd: de Commissie zit in de zogenaamde Steering Board samen met de 27 lidstaten. Zij steken vanaf 18 juni voor de eerste keer de koppen bij elkaar, zo blijkt uit de vergaderlijst die lobbywaakhond Corporate Europe Observatory heeft kunnen bemachtigen. Daarnaast komt er ook een specifiek onderhandelingsteam, steeds bestaande uit vertegenwoordigers uit de vier landen van de Inclusieve Vaccinalliantie, Polen, Spanje en Italië en ambtenaren van de Europese Commissie. Die groep rapporteert enkele malen per week aan de Steering Board.

In totaal kopen de Commissie en de lidstaten ruim twee miljard vaccins aan met daarbovenop nog enkele honderden miljoenen in optie bij Oxford/AstraZeneca, BioNTech/Pfizer, Moderna, Johnson&Johnson, CureVac en Sanofi/GlaxoSmithKline. Tot op de dag van vandaag wordt nog steeds onderhandeld met Novavax en Valneva. Een kleine twee maanden later heeft de Commissie bovendien aangekondigd dat het 1,8 miljard dosissen voor 2022 en 2023 bij een MRNA-ontwikkelaar zou aankopen. Bedoeling is een uitgebreide portefeuille: aangezien van geen enkel vaccin de zekerheid bestaat dat het werkbaar en veilig zou zijn, worden contracten gesloten met verschillende bedrijven die verschillende technologieën gebruiken.

Voor de Unie komt het er vooral op aan om duidelijker te beargumenteren waarom het wel exporteert en uit welke fouten het wil leren. Communicatie blijft een probleem.

Onderhandelingen

Het Brits-Zweedse bedrijf AstraZeneca komt op 5 augustus als eerste een wetenschappelijke presentatie geven in Brussel – de onderhandelingen zijn dan al een tijdlang lopende. Uit onderzoek van Knack en Politico blijkt later dat het Federaal Agentschap voor Geneesmiddelen en Gezondheidsproducten (FAGG) nog voor de ondertekening op 27 augustus door consultancybureau Deloitte werd ingelicht dat het contract juridisch gezien enkele cruciale zwakheden bevat. De Europese Commissie nam geen extern bureau onder de arm. Bovendien werd België niet in het onderhandelingsteam betrokken hoewel het contract op Belgisch recht gebaseerd is.

In tegenstelling tot AstraZeneca baseren Moderna en BioNTech/Pfizer zich op MRNA-technologie. In augustus en september bestaat er zowel in de wetenschappelijke wereld als onder de lidstaten heel wat argwaan ten opzichte van de nieuwe en duurdere technologie. Duitsland wil echter niet wachten op de aarzelingen in andere Europese landen en besluit om op eigen houtje enkele tientallen miljoenen stuks van de Duitse ontwikkelaar BioNTech aan te schaffen. Iets wat volgens de gemaakte afspraken echter niet is toegelaten. Ook Vlaanderen onderneemt onder impuls van regeringsleider Jan Jambon (N-VA) een gelijkaardige poging. Tevergeefs.

Het Verenigd Koninkrijk en Israël zijn vanaf begin december de eerste landen waar de vaccins van BioNTech/Pfizer en AstraZeneca worden goedgekeurd. Het Verenigd Koninkrijk, op dat moment nog gebonden aan de regels van de Europese Unie, besluit om via een pijlsnelle doch minder diepgaande procedure een voorwaardelijke noodtoelating te geven. Iets wat in de Europese Unie ook toegelaten is, maar de Commissie en lidstaten verkiezen een evaluatie door het EMA. In tegenstelling tot wat veel commentatoren beweerden, had de brexit met die snellere toelating in regelgevend opzicht niets mee te maken.

Bergaf

Het is een van de eerste keren dat de hele Europese vaccinaankopen en -procedures danig onder vuur komen te liggen. Het feit dat zowel het Verenigd Koninkrijk als Israël beginnen te prikken terwijl alle Europese lidstaten in een tweede golf lijdzaam moeten toekijken, zorgt voor een weinig positief beeld. Bovendien bericht het Duitse weekblad Der Spiegel dat de regering-Macron wilde voorkomen dat er meer Duitse BioNTech-vaccins werden gekocht dan vaccins van het Franse Sanofi. Daardoor zou de Unie tweehonderd miljoen stuks hebben misgelopen. Nieuws dat door Frankrijk, Duitsland en de Europese Commissie stelling wordt ontkend.

Eind december krijgt BioNTech/Pfizer goedkeuring van het EMA en ontvangt elke lidstaat een symbolische starthoeveelheid van ongeveer 10.000 stuks. Dat is een uitzonderlijk kerstcadeautje. Sindsdien worden de vaccins namelijk onder de lidstaten verdeeld op basis van het bevolkingsaantal. Een land kan echter besluiten om minder vaccins aan te kopen dan waarop het volgens die verdeelsleutel recht heeft. In totaal wensten sommige lidstaten geen gebruik te maken van 62,2 miljoen stuks waarop ze volgens de verdeelsleutel recht hadden

Zonder een gezamenlijk aankoopbeleid zou België niet een van de snelst vaccinerende landen ter wereld behoren, zoals momenteel het geval is.

In zulke gevallen volgde een billijke regeling voor de overschotten. Het is aan de lidstaten om deze aantallen onder elkaar te verdelen. In principe volgens de verdeelsleutel op basis van bevolkingsaantallen, maar daarvan kan worden afgeweken. Indien de vraag onder de resterende lidstaten groter is dan het aanbod, worden de overgebleven vaccins ook per verdeelsleutel verdeeld. Indien het aanbod echter groter is dan de vraag kunnen lidstaten onderling afspreken hoeveel extra stuks ze kunnen krijgen. Bijna altijd was dat laatste het geval. In tegenstelling tot bijvoorbeeld Denemarken is België echter nooit ingegaan op de kans om overgebleven vaccins voor zichzelf op te kopen, laten FAGG-topman Xavier De Cuyper en voorzitter van de vaccinatietaskforce Dirk Raemakers aan Knack weten.

Vertragingen

Op 12 januari laat minister van Volksgezondheid Frank Vandenbroucke optekenen dat het ‘rijk van de vrijheid weer in zicht is.’ Niet veel later gaat het voor de Unie echter mis. In ruim een week laten AstraZeneca, Pfizer en Moderna aanzienlijke leveringsvertragingen optekenen. Ondanks het feit dat die twee laatste producenten de boel snel op orde krijgen, zorgt dat in zowel Brussel als in de hoofdsteden voor een grote brok zenuwachtigheid. Terwijl de vaccinatiecampagne in Israël reeds op kruissnelheid komt en het Verenigd Koninkrijk steeds meer prikjes zet, moet de Unie zich behelpen met beperkte hoeveelheden. Bevatten de contracten wel voldoende garanties? Zijn er tijdens de onderhandelingen verkeerde prioriteiten gesteld? En heeft de Unie wel voldoende geïnvesteerd in de productie?

Nu het Europese niveau voor de eerste keer tot in de huiskamer doordringt over kwesties van leven en dood, loopt het fout. Vooral de Europese Commissie is kop van jut – ook al zaten de lidstaten bij de onderhandelingen prominent mee aan tafel. Von der Leyen en co. balen en richten hun pijlen niet onbegrijpelijk op AstraZeneca. Het Brits-Zweedse bedrijf kan nauwelijks een fractie opleveren van hetgeen het heeft beloofd. Dat zorgt voor spanningen. De transitieperiode van de brexit is nog maar net afgelopen of de Commissie komt met exportbeperkingen die per vergissing ook controles vergen tussen Ierland en Noord-Ierland. Met het oog op de fragiele vrede aldaar een regelrechte blunder, die weliswaar nog voor de officiële implementatie wordt teruggeschroefd.

Von der Leyen moet door het slijk, de Britse regering kijkt smalend toe en grijpt de flater aan om de brexitafspraken naar haar hand te zetten. Stilaan wordt duidelijk dat noch het Verenigd Koninkrijk noch de Verenigde Staten vaccins naar de buitenwereld exporteren. Amerikaans president Joe Biden doet dat in het verlengde van een exportverbod dat door zijn voorganger Donald Trump in het leven werd geroepen, Brits premier Boris Johnson heeft met AstraZeneca een voorrangsclausule voor de eerste honderd miljoen dosissen bedisseld.

Een kleine week geleden werden er uit de Unie een kleine 280 miljoen vaccins geëxporteerd. Voor de Verenigde Staten bedraagt dat aantal slechts 5,2 miljoen. Het Verenigd Koninkrijk komt zelfs niet op het lijstje voor.

De steile grafieken van het Verenigd Koninkrijk, de Verenigde Staten en Israël steken alsmaar feller af tegen de slappe toename in de Europese Unie. Nog steeds verkeren heel wat lidstaten in een benarde epidemiologische situatie. Wanneer er terug wordt verstrengd, vraagt iedereen zich af waar in godsnaam die vaccins blijven. De vaccinatiecentra zijn in heel wat landen paraat, maar er zijn onvoldoende vaccins beschikbaar om alle capaciteit uit te putten.

In Duitsland, waar er bij de christendemocraten voorzittersverkiezingen plaatsvinden, wijst minister van Volksgezondheid en medekandidaat Jens Spahn met beschuldigende vinger naar Brussel. In België blijkt dat het FAGG een handtekening is vergeten plaatsen en België ei zo na 2,5 miljoen dosissen misloopt. In Frankrijk interpreteert president Emmanuel Macron de testresultaten van AstraZeneca verkeerd en zegt dat het vaccin ‘quasi-ineffectief’ is.

Toch houden Von der Leyen en co. vast aan hun belofte dat tegen het einde van de zomer 70 procent van de bevolking gevaccineerd zal zijn. Stukje bij beetje komt de vaccincampagne vanaf maart op kruissnelheid. Vooral door toedoen van BioNTech/Pfizer wordt het gros van de lidstaten op enkele weken tijd overstelpt met de gegeerde prikjes. Plots moeten de lidstaten zien dat ze het Europese tempo kunnen volgen.

Succes?

Hoe zit het vandaag? In de Unie is 55 procent van de volwassenen eenmaal gevaccineerd. 32 procent heeft een tweede dosis gekregen, aldus de Europese Commissie. Hoewel de Unie – net omdat het exporteert – nog achterop hinkt op de Verenigde Staten en het Verenigd Koninkrijk, loopt de vaccinatiecampagne als een trein. Al blijft het opletten dat de aangekondigde leveringen toch geen vertragingen ondervinden.

In tegenstelling tot het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten exporteert de Europese Unie volop naar het buitenland. Totnogtoe werden er uit de Unie een kleine 350 miljoen vaccins geëxporteerd. Voor de Verenigde Staten bedroeg dat aantal vorige week slechts 5,2 miljoen. Het Verenigd Koninkrijk komt zelfs niet op het lijstje voor. Slechts eenmaal zijn de exportbeperkingen effectief toegepast: Italië houdt 250.000 dosissen naar Australië tegen. De Commissie besluit om de uitvoer van vaccins enkel te blokkeren indien het ontvangende land zelf niet exporteert en/of in een goede epidemiologische situatie verkeert. Op die manier wil het aantonen dat het op een redelijke manier voor haar eigen burgers wil opkomen.

Hebben het Verenigd Koninkrijk en de Verenigde Staten voor hun eigen bevolking gezorgd? Hangt er vanaf hoe je dat interpreteert. In de eerste plaats heeft de Britse regering dat inderdaad gedaan. Anderzijds ondervindt het land momenteel een opstoot onder impuls van de Delta-variant waardoor het verdere versoepelingen heeft moeten uitstellen. Het benadrukt dat de kans op eventuele resistente varianten pas verdwijnt wanneer het gros van de wereldbevolking gevaccineerd is. Voor de Unie komt het er vooral op aan om duidelijker te beargumenteren waarom het wel exporteert en uit welke fouten het wil leren. Communicatie blijft een probleem.

Samengevat: de Europese vaccinstrategie verliep allerminst van een leien dakje. Er zijn fouten gemaakt. Zowel op Europees als op nationaal niveau. Maar het voorlopige resultaat is overwegend positief. Grootste verdienste is dat de verschillen tussen de individuele lidstaten al bij al meevallen. Een survival of the fittest -scenario is vermeden . Bij een ieder-voor-zich-aanpak zou er van een Europawijd vaccincertificaat vanaf 1 juli geen sprake zijn. Zonder gemeenschappelijke benadering zou de Schengenzone nog steeds nadrukkelijk op haar grondvesten daveren. Zonder een gezamenlijk aankoopbeleid zou België niet een van de snelst vaccinerende landen ter wereld behoren, zoals momenteel het geval is.

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content