‘Europa heeft de laatste jaren veel wake-upcalls’ gekregen, maar er zijn er maar weinig die tot actie hebben geleid’

‘Om deze overgangsperiode te doorstaan is er  meer nodig dan alleen een verhoging van de defensie-uitgaven; het vereist een bredere strategische visie op de plaats van Europa in een snel veranderende wereld’, schrijft Anton Shekhotsov.

Als je in je favoriete zoekmachine zoekt naar de zin “wake-up call for Europe”, word je overspoeld door een oorverdovend koor van zoemers, alarmen, ringtones en trillingen.

De afgelopen jaren is Europa om allerlei redenen opgeroepen om “wakker te worden”: klimaatproblemen, trage innovatie, ongecontroleerde migratie, energieafhankelijkheid, rechts populisme, economische stagnatie, gebrek aan autonome defensiecapaciteit, en ga zo maar door.

Weinig “wake-up calls” hebben tot echte actie geleid, en ik geef de schuld daarvoor aan de moderne technologie. Ooit bepaalde een enkele wekker ons lot: wakker worden of voor altijd snoozen. Tegenwoordig, met smartphones die een symfonie van alarmen en eindeloze sluimerknoppen bieden, is het epistemisch verwarrend geworden. Welk rinkelend geluid betekent dat het tijd is om op te staan? De eerste, de tweede of de derde? Wie kan dat nog zeggen?

Vooral op het gebied van veiligheid zit Europa sinds de regering-Obama vast in een sluimertoestand. Het koos ervoor om doof te blijven voor de “pivot to Asia” van de Verenigde Staten, hoewel het een subtiel maar duidelijk signaal was dat Washington zijn aandacht steeds meer naar China richtte, en minder naar Europa.

Europa liet zich aan de kant zetten tijdens de Syrische burgeroorlog – een conflict dat in de eigen achtertuin woedde – wat bijdroeg tot de dramatische vluchtelingencrisis en de opkomst van ISIS.

Europa’s reactie op de Russische annexatie van de Krim en de invasie van Oost-Oekraïne was zo zwak dat Moskou het zag als een uitnodiging voor verdere agressie. En zelfs tijdens de voortdurende invasie van Oekraïne hebben verschillende invloedrijke Europese landen – waaronder Duitsland op de eerste plaats – hun afhankelijkheid van Russische energie via Nord Stream 2 vergroot in plaats van verkleind.

Ondanks de eerste signalen van de regering-Obama zag Europa het toenemende Amerikaanse isolationisme tijdens het eerste presidentschap-Trump als een tijdelijke aberratie. Die opvatting wijzigde nauwelijks omdat de Amerikaanse regering onder president Biden de onderliggende trend van wereldwijde terugtrekking van de VS niet heeft omgebogen.

En al die jaren – tot Rusland drie jaar geleden zijn grootschalige oorlog tegen Oekraïne begon – voldeden slechts een handvol Europese NAVO-leden aan de benchmark van 2% van het bbp voor defensie-uitgaven.

Ongerustheid, zo niet paniek

In de aanloop naar de Veiligheidsconferentie van München (MSC) 2025 – een evenement dat rimpelingen van angst over het hele Europese continent veroorzaakte – karakteriseerde de Franse president Emmanuel Macron de terugkeer van Donald Trump als president van de VS als een “elektroshock” en drong hij er bij Europa op aan om zijn eigen lot en dat van Oekraïne in handen te nemen.

De retorische overgang van een “wake-up call” naar een “elektroshock” is een welkome: misschien heeft Europa niet alleen een alarmsignaal nodig, maar ook een metaforische defibrillatie of zelfs een radicale psychiatrische ingreep.

Maar terwijl Macron en andere Europese leiders wachtten op toespraken van hun Amerikaanse tegenhangers, zetten ze zich schrap voor iets dat veel ingrijpender was dan een doorsnee rechtse tirade van de Amerikaanse vicepresident JD Vance. De echte dreiging, zo vreesde MSC-chef Christoph Heusgen, was de mogelijkheid dat de VS “een massale terugtrekking van Amerikaanse soldaten uit Europa zouden aankondigen”. Dat zou meer zijn dan alleen ongerustheid: het zou regelrechte paniek veroorzaken.

Toch kozen de VS er opnieuw voor om – al dan niet opzettelijk – een zachter signaal af te geven over de dringende noodzaak voor Europa om verantwoordelijkheid te nemen voor zijn eigen veiligheid. De stijl van de boodschap, onsmakelijk gekleed in een mix van klachten, anekdotes en beledigingen, mag de Europese leiders niet afleiden van de inhoud.

Er is hoop dat Europa beslissende stappen zal zetten in de richting van wat kan worden gezien als zijn “ontwaken” – uitbreiding van zijn strijdkrachten, modernisering van militaire bases, revitalisering van de defensieproductiesector, verbetering van logistieke knooppunten en netwerken en de ontwikkeling van GPS-alternatieven onder Europese controle, naast andere maatregelen.

Lessen uit een verdeeld verleden

Maar Europa heeft met meer te maken dan alleen een verschuiving in het buitenlands beleid van de VS of de groeiende dreiging van Rusland. Het bevindt zich in een interregnum – een periode tussen de ineenstorting van de oude orde en de opkomst van een nieuwe. Om deze overgang te doorstaan is meer nodig dan alleen een verhoging van de defensie-uitgaven; het vereist een bredere strategische visie op de plaats van Europa in een snel veranderende wereld.

Een eeuw geleden, tijdens een van de grote interregentes van de 20e eeuw, schreef Richard von Coudenhove-Kalergi, een van de filosofische pioniers van de Europese integratie, in Wenen dat een zelftwijfelend Europa voor zijn redding naar Rusland of Amerika keek – de een om het te veroveren, de ander om het te kopen – die beide een existentiële bedreiging vormden. De enige weg naar een veilige toekomst, benadrukte hij, was Pan-Europa, een visie van zelfredzaamheid door Europese eenwording in een politieke en economische alliantie.

Vandaag de dag hebben we die alliantie in de vorm van de EU, maar de fundamentele uitdagingen blijven opvallend gelijk.

Maar bedenk dit: door de geschiedenis heen is elke politieke eenwording gevormd door de dominante communicatiemiddelen van die tijd. Rome legde wegen aan om een rijk te smeden; de opkomst van verenigde Europese natiestaten werd aangedreven door de drukpers; telegrafie en spoorwegen speelden een cruciale rol in de eenwording van Italië en Duitsland. De EU, zoals ze vandaag bestaat, werd gebouwd in een tijdperk van telegraaf, telefoon en radio – allemaal technologieën van een voorbije eeuw.

Als Europa zich wil handhaven in het nieuwe tijdperk, moet het zich ontwikkelen tot een politieke eenheid, een federaal Europa, dat de snelheid en connectiviteit van het huidige digitale tijdperk evenaart. Zonder een dergelijke aanpassing loopt Europa het risico in het verleden te blijven steken en nog verder gemarginaliseerd te worden op het wereldtoneel, hoeveel “elektroshocks” het ook krijgt.

Anton Shekhovtsov is gastprofessor aan de CEU in Wenen. Hij is auteur van verschillende boeken over de Russische invloed via extreemrechts. Deze column verscheen in het Engels op EUObserver.