Is vrede in het Midden-Oosten nabij, nu er een staakt-het-vuren is en een akkoord om de Israëlische gijzelaars vrij te laten? De Israëlische politoloog Yossi Mekelberg reflecteert over de recente Gaza-deal en de rol van Donald Trump, en vraagt zich af welke lessen de wereld uit dit conflict zal trekken. ‘We zouden allemaal moeten nadenken over hoe deze catastrofe heeft kunnen gebeuren’
De Israëlische politicoloog Yossi Mekelberg is niet de man van grote slogans, maar van bedachtzame analyses. Mekelberg, geboren in Israël maar sinds jaar en dag in Groot-Brittannië gevestigd, onderzoekt vanuit Londen het buitenlands beleid van de VS, de Israëlische politiek en het tanende vredesproces in het Midden-Oosten. Hij schrijft geregeld voor Arabische media zoals Al Arabiya en Arab News, en zet zich in voor Human Rights Watch. Ook de stappen tot de Gaza-deal volgden hij van nabij.
Meneer Mekelberg, waarom is er plots dat akkoord dat de gijzelaars moet terughalen en de oorlog in Gaza moet beëindigen?
Yossi Mekelberg: Of we hem nu mogen of niet, een ding is duidelijk: Donald Trump is de doorslaggevende factor. Hij is de enige persoon tegen wie Benjamin Netanyahu geen weerstand kan bieden. En ook de leiders van Hamas wisten dat hij het meende toen hij dreigde dat ‘de poorten van de hel zich voor hen zouden openen’ als ze niet instemden. De oorlog was al lang uitgevochten, maar de leiders aan beide kanten moesten daartoe worden gedwongen.
Er waren de afgelopen maanden ook veel andere partijen die druk uitoefenden.
Mekelberg: Er waren al duizend speldenprikken, met zeker een cumulatief effect. Vergeet niet dat Duitsland, een van Israëls trouwste partners, zijn wapenleveringen heeft beperkt vanwege de manier waarop Israël in Gaza oorlog voerde. Verschillende landen hebben Palestina erkend, Spanje voerde een wapenembargo in, en ga zo maar door. Netanyahu lijkt meer dan ooit losgezongen van de werkelijkheid, maar ook hij zal de groeiende internationale isolatie van Israël hebben opgemerkt.
Israël heeft al decennia een belangrijke bondgenoot in de Verenigde Staten. Waarom kunnen de Arabische staten, vooral de machtige Golfstaten, niet een vergelijkbare rol spelen voor de Palestijnen?
Mekelberg: Omdat ze in de eerste plaats niet de Palestijnen zien, maar de Hamas-beweging – en dus de Moslimbroederschap, waaruit Hamas is voortgekomen. Voor de machthebbers in Jordanië, Egypte en aan de Golf is het een horrorscenario dat Hamas aan invloed wint. Dat geldt zeker ook voor Saoedi-Arabië.
Het extreme lijden van de bevolking in Gaza is voor hen dus van ondergeschikt belang?
Mekelberg: Ik wil dat niet goedpraten, alleen verklaren. Voor de Arabische leiders is de vernietiging van Hamas bijna even belangrijk als voor Israël. Het extremistische islamisme vormt een bedreiging voor hun regimes. Als Hamas succes heeft, is dat slecht nieuws voor hen.
Na de Israëlische aanval op de Hamas-leiding in Qatar op 9 september hebben de Arabische staten zich plots verenigd en voor het eerst echt druk gezet op de VS om Netanyahu in te tomen. Toen bleek dat ze wél invloed konden uitoefenen om het lijden van de Palestijnen te verlichten.
Mekelberg: Maar ze waren pas bereid hun macht te gebruiken toen ze bang werden dat de oorlog zou overslaan naar henzelf. Dat kun je verwerpelijk vinden als je gelooft in moraliteit in buitenlandse politiek, maar uiteindelijk draait het om nationale belangen, om overleven.
‘Het zou intussen duidelijk moeten zijn dat het conflict in het Midden-Oosten ook elders grote problemen veroorzaakt: massaprotesten, antisemitisme.’
De Europeanen, of beter gezegd de EU, hebben geen ‘Doha-moment’ gehad.
Mekelberg: Europa als geheel handelt traag. Er moet telkens rekening worden gehouden met een waaier aan binnenlandse situaties. Maar ik denk ook dat het begin van deze oorlog in Europa een veel sterkere impact had.
U bedoelt de Hamas-aanval van 7 oktober, het monsterlijke bloedbad?
Mekelberg: Ik denk dat niet alleen Israël daardoor getraumatiseerd raakte, sommige andere landen ook.
Omdat Europeanen zagen hoe mensen die leefden en feestten zoals zijzelf werden afgeslacht?
Mekelberg: Ja, en dat op zich was begrijpelijk. Maar het probleem was de blanco cheque die veel politieke leiders Israël daarna gaven voor de oorlog die volgde.
Kan het nu onderhandelde staakt-het-vuren echt leiden tot een einde van de oorlog?
Mekelberg: Het risico bestaat dat de wereld binnen enkele weken de interesse weer verliest, zeker als er geen gijzelaars meer in Gaza zijn of er andere urgente problemen opduiken. De internationale gemeenschap zou uit de afgelopen twee jaar moeten leren de focus vast te houden en ook de oorzaken van het conflict aan te pakken. Het is intussen duidelijk dat het conflict ook elders voor grote spanningen zorgt: massaprotesten, antisemitisme. Denk aan de aanval op de synagoge in Manchester begin oktober. De vraag is of regeringen bereid blijven zich in te zetten en politieke energie te investeren, ook tegen weerstand in.
‘We weten uit de geschiedenis dat oorlogvoerende partijen elkaar verschrikkelijke dingen aandoen, demoniseren en ontmenselijken.’
De extreemrechtse Israëli’s zijn niet tevreden met de afloop van de oorlog, en Hamas evenmin.
Mekelberg: Hamas moet beslissen hoe het politiek relevant kan blijven binnen Palestina. Kan het zichzelf heruitvinden? De vroegere Israëlische premier Shimon Peres zei in de jaren tachtig over mogelijke gesprekken met de PLO (de Palestijnse Bevrijdingsorganisatie, nvdr) dat men niet sprak met terroristen, maar met mensen die het bestaansrecht van Israël erkenden.
De PLO had geen 7 oktober op haar geweten.
Mekelberg: Dat klopt, maar we weten dat oorlogvoerende partijen elkaar altijd afschuwelijke dingen aandoen. De vraag is hoe je ruimte schept om ze een andere richting te laten inslaan. Denk aan Duitsland in 1945, ook daar stelde men zich de vraag: hoe vinden we een nieuwe leiding? Na zulke catastrofes zijn er altijd krachten binnen een samenleving die wachten op de kans om verantwoordelijkheid te nemen. Die moet je aanmoedigen en versterken.
De Duitsers hadden het geluk dat de Koude Oorlog uitbrak, de overwinnaars waren bereid om de kolossale misdaden van Duitsland grotendeels door de vingers te zien, omdat ze hen nodig hadden in de strijd tussen het Oosten en het Westen. De Palestijnen daarentegen staan vandaag bijna volledig aan de zijlijn.
Mekelberg: Interessant dat u het woord ‘geluk’ gebruikt. Voor mij was het eerder de wijsheid van de overwinnaars. Ze hadden uit de Eerste Wereldoorlog geleerd dat straf, herstelbetalingen en afname van grondgebied de situatie enkel verergerden.
Denkt u dat de Israëli’s uit 7 oktober en de oorlog in Gaza een soortgelijke les hebben getrokken?
Mekelberg: Ik hoop het, niet alleen omdat dat goed zou zijn voor de Palestijnen, maar ook voor Israël zelf, de regio en de hele wereld.
Op dit moment wijst niets erop dat de Israëlische regering haar politiek van onderwerping en landroof zal opgeven.
Mekelberg: Israël heeft een nieuwe leiding nodig, maar tegelijk ook een internationale gemeenschap die zich langdurig inzet en geconcentreerd blijft.
Een Marshallplan voor Palestina, zoals voor West-Europa na 1945?
Mekelberg: Dat zou zinvol zijn. Het gaat om een fundamenteel inzicht: dat geen enkel volk intrinsiek slecht is, niet de Duitsers toen, en ook niet de Palestijnen of de Israëli’s vandaag. Het gaat om levensomstandigheden veranderen, zodat mensen kunnen veranderen. Anders blijven we gevangen in onze verhalen, angsten en vooroordelen.
De Palestijnen zullen voorlopig onder buitenlandse controle blijven, misschien lukt heropvoeding. De Israëli’s hebben zich neergelegd bij hun eigen verhaal: dat ze grotendeels onschuldig zijn aan het voortduren van het conflict en ook in Gaza niets verkeerd doen, ondanks duidelijke aanwijzingen van grootschalige oorlogsmisdaden.
Mekelberg: Ik denk dat er in Israël, zodra de oorlog voorbij is en de reservisten terugkeren, discussies zullen ontstaan. Misschien opent dat de deur naar iets nieuws, misschien ook niet. Op dit moment is het een zeer verwarde samenleving. We zouden allemaal, ook in het buitenland, moeten nadenken hoe deze catastrofe heeft kunnen gebeuren. Het was een collectief falen, waaruit we allemaal moeten leren.
