Veertig jaar werd er in Spanje gezwegen over Franco en de zijnen. Maar de documentaire ‘El silencio de Otros’ (De Stilte van Anderen) van Emmy-winnaars Almudena Carracedo en Robert Bahar toont dat het nationale zwijgen niet voor elke Spanjaard even zaligmakend is.
Tachtig jaar na de fusillade van haar moeder door plaatselijke franquisten hangt María Martín wekelijks bloemen aan een vangrail naast een Spaanse autoweg, niet ver van haar woonplaats. Onder het asfalt ligt een massagraf dat ook haar moeders’ laatste rustplaats vormt. Haar levenslange wens om het lichaam op te graven en bij dat van haar vader te plaatsen blijft tot vandaag onvervuld.
***
José Galante, ‘Chato’ voor de vrienden, woont vandaag in Madrid op een steenworp van Juan Antonio González Pacheco, bijgenaamd ‘Billy el Niño’. In de Casa de Correos, vandaag een Madrileens overheidsgebouw aan de Puerta Del Sol, werd hij als vierentwintigjarige tot bloedens toe gemarteld door Pacheco, die er toen als politie-inspecteur werkte.
***
Na een bevalling onder narcose kreeg María Mercedes Bueno te horen dat haar dochter bij de geboorte was overleden. Pas 28 jaar later ontdekte ze dat haar kind was weggegeven aan een Spaanse familie die als ‘moreel geschikter’ werd beschouwd om het kind op te voeden. Ze weet nog steeds niet waar haar dochter terechtkwam.
***
Deze en andere verhalen komen aan bod in de documentaire ‘El Silencio de Otros’ van het Spaans-Amerikaanse regisseurskoppel Almudena Carracedo en Robert Bahar. Een documentaire die een plaats wist te veroveren op de shortlist van de Oscars.
Zes jaar lang volgden ze verschillende Spanjaarden die slachtoffer werden van de brutaliteit van het Francoregime en het beu waren hun lijden, dat tot op heden hun leven beïnvloedt, stilzwijgend met zich mee te dragen.
Het verleden bleek moeilijker te begraven dan gedacht.
Stilzwijgend want in 1977, twee jaar na het overlijden van Franco, keurde het Spaanse parlement het zogenaamde ‘Pacto del Olvido’, of het pact van vergeten, goed. Onder dit akkoord werd er amnestie geschonken aan Franco’s politieke gevangenen, maar eveneens aan degenen die zich hadden bezondigd aan misdaden onder het regime. Wantoestanden die tijdens de dictatuur plaatsvonden konden niet vervolgd worden. Spanje zat middenin een gespannen overgangsperiode richting democratie. Bang om oude politieke vetes tot leven te wekken en worstelend met ’s lands verwoeste verleden, leek nationale amnesie de beste oplossing. Het land hulde zich in een officieel stilzwijgen, maar het verleden bleek moeilijker te begraven dan gedacht.
Het afgelopen decennium ondernamen slachtoffers van het regime verschillende pogingen om deze opgelegde stilte over Franco’s Spanje te doorbreken en weerklonk hun roep om gerechtigheid steeds luider.
In 2010 verschenen in de Spaanse pers verschillende verhalen over los niños robados, gestolen kinderen die na hun geboorte werden weggenomen bij hun meestal alleenstaande en republikeinsgezinde moeders en bij gezinnen werden geplaatst die het Francoregime goed genegen waren. Deze praktijken gingen overigens nog jaren na de dood van Franco door. Naar schatting werden in totaal zo’n 300.000 kinderen bij hun biologische moeders weggehaald.
Daarnaast bleven lokale groeperingen zich, ondanks het ontbreken van financiële overheidssteun (ingetrokken door voormalig premier Mariano Rajoyvan van de Partido Popular), bezighouden met het opgraven van lichamen. Geschat wordt dat er vandaag nog zo’n 140.000 lichamen in massagraven liggen, verspreid over het hele land. Na Cambodja heeft Spanje de dubieuze eer om het land met de meeste massagraven ter wereld te zijn.
Het schandaal omtrent de niños robados betekende het startpunt voor ‘El Silencio de Otros’. Almudena Carracedo: ‘Als jonge moeder en Spaanse sprak dit verhaal me erg aan. Aangezien wij sociaal geëngageerde documentaires draaien, besloten we het onderwerp uit te spitten. Zo kwamen we in contact met de mensen achter de Argentijnse rechtszaak die toen nog in de kinderschoenen stond.’
Als jonge moeder en Spaanse sprak dit verhaal me erg aan.
Deze Argentijnse rechtszaak ontstond na de schorsing van rechter Baltasar Garzón, wereldberoemd voor zijn arrestatie van Chileens oud-dictator Augusto Pinochet. Na dit succes trachtte Garzón ook zijn eigen land richting erkenning van het verleden te leiden, maar dit was buiten de Spaanse politieke machten gerekend. Na de opstart van onderzoeken naar massagraven, werd Garzón namelijk ontheven uit zijn ambt en werden zijn onderzoeken opgeschort.
Toch gaven enkele slachtoffers niet op en dienden ze via de universele jurisdictie die geldt voor misdaden tegen de mensheid bij een Argentijnse rechtbank klacht in tegen het Francoregime. Onder leiding van de flamboyante rechter Servini zet de groep hun gevecht om gerechtigheid ook vandaag nog voort. De documentaire brengt hun strijd in beeld. Af en toe wordt er een succes geboekt, zoals het opgraven van de vader van Asención Mendieta, één van de aanklagers, en het verkrijgen van een arrestatiebevel voor een twintigtal getrouwen van Franco. Maar bij wijlen is de weg naar erkenning bijzonder frustrerend en lijkt de Spaanse overheid vastbesloten hen te boycotten. ‘Wij willen geen wraak, we willen gewoon gerechtigheid’, benadrukt een van de activisten in de documentaire.
‘El Silencio de Otros’ tourde langs internationale filmfestivals en won onder andere de vredesprijs op het internationaal filmfestival van Berlijn. Sinds november vorig jaar is de documentaire ook te zien in Spanje zelf. Carracedo en Bahar hopen dat hun documentaire een maatschappelijke discussie teweeg kan brengen. En dat lijkt te lukken.
Ondanks initiële weerstand programmeerden al snel meer en meer bioscopen de documentaire en volgde er heel wat aandacht van de media. Ook traditioneel rechtse media, zoals de krant La Razón, besteedden aandacht aan de documentaire.
Carracedo: ‘We zien een divers publiek, zowel jong als oud. Jongeren nemen hun ouders, in sommige gevallen Franco-aanhangers, mee naar een voorstelling om nadien een gesprek over het politieke verleden te kunnen opstarten. De documentaire choqueert veel van hen, aangezien jongeren weinig kennis hebben over Franco en zijn regime. Die periode komt namelijk nauwelijks aan bod in de geschiedenislessen op school. Jongeren weten amper wie hij is.’
We willen van onderuit de politiek aansporen om het pacto del olvido te herroepen.
Om het debat gaande te houden en jongeren te informeren gaan Carracero en Bahar volgend jaar doorheen Spanje op de boer met hun film: ‘We willen het debat aanzwengelen door met onze film van dorp naar dorp te gaan en het werk daar te vertonen in scholen en lokale theaters. We willen van onderuit de politiek aansporen om het pacto del olvido te herroepen.’
Tegelijkertijd benadrukt Carracero het menselijke aspect van de film: ‘We wilden een documentaire maken die alle mensen aansprak, niet enkel wie al een band heeft met het onderwerp. In de documentaire proberen we het politieke niveau te overstijgen en te focussen op de menselijke verhalen. We stellen vragen aan ons publiek: Wat zou jij doen als je moeder of grootmoeder in een massagraf onder de straatstenen begraven ligt? Zou jij hen dan geen behoorlijk graf willen schenken?’
Met de huidige eerste minister Pedro Sánchez lijkt er eindelijk iets te bewegen. Na zijn aantreden suggereerde hij een waarheidscommissie op poten te zetten die het verleden van Spanje moet uitgraven. De Mensenrechtencommissie van de Verenigde Naties, die Spanje al verschillende malen veroordeelde voor het negeren van de verzuchtingen van slachtoffers, juicht het initiatief toe.
In oktober werd ook besloten om Franco weg te halen uit de Valle De Los Caídos, zijn megalomaan mausoleum. De Valle, waar ook 30.000 slachtoffers van het Franquistische bewind begraven liggen, vormt vandaag vaak het decor voor bijeenkomsten van Franco-aanhangers. Carracedo: ‘Spanje moet komaf maken met dergelijke monumenten. Symbolische daden als Franco’s opgraving zijn nodig om erkenning te geven aan de slachtoffers. Niemand wil dat zijn of haar familielid begraven ligt naast de man verantwoordelijk voor hun dood.’
Over verdere initiatieven, zoals het daadwerkelijk instellen van een waarheidscommissie, blijft Carracedo voorzichtig optimistisch: ‘Er is nog heel wat werk aan de winkel en de druk van onderuit moet aangehouden worden.’ Uit extreemrechtse politieke hoek blijft het stil. Carracedo: ‘Ik had een grotere backlash verwacht, maar ze passen hun aloude tactiek van stilzwijgen toe.’
Ook hoopt Carracedo dat de documentaire ervoor kan zorgen dat andere landen hun geschiedenis in de ogen durven kijken. ‘Dit gaat over een internationaal fenomeen. Er zijn
heel veel landen die niet in het reine zijn met hun verleden. Deze film kan velen de ogen doen openen.’
Opvallend is ook dat de Spaanse cinemaheld Pedro Almodóvar mee zijn schouders onder de film zette. Voor Carracedo is de steun van zo’n bekende naam nogmaals het bewijs dat de tijd rijp is voor een gesprek over het Spaanse verleden. Carrecedo: ‘Er is veel minder weerstand tegen het bespreken van dit onderwerp dan men ons doet geloven. De jongere generatie kijkt op een nuchtere manier naar dit oude conflict, het is allemaal minder emotioneel voor hen. Men moet niet langer vrezen voor een ontploffing bij het naar buiten brengen van deze problemen. Het aanpakken van dit nationaal probleem is een verantwoordelijkheid van de Spaanse staat.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
