‘De greep van Kabila op het politieke gebeuren in Congo zal intact blijven’

Congo-kenner Kris Berwouts kijkt naar het verleden én de toekomst van Joseph Kabila, de vijfde president van de Democratische Republiek Congo die binnenkort de fakkel moet doorgeven aan opvolger Félix Tshisekedi: ‘De kans dat de nieuwe president de sleutels tot de veiligheidsdiensten en de economie overneemt is bijzonder klein.’

Op 26 januari 2001 legde Joseph Kabila, toen nog geen dertig jaar oud, de eed af als nieuwe president van Congo. Tien dagen eerder was zijn vader en voorganger Laurent-Désiré Kabila in zijn presidentieel paleis vermoord door een kindsoldaat. Hij was nog geen drie jaar aan de macht geweest. In 1997 had hij de oude, zieke dictator Mobutu verjaagd.

De greep van Kabila op het politieke gebeuren in Congo zal intact blijven.

Jong, schuchter en onervaren

De jonge president was niet alleen schuchter en onervaren, hij was in Congo amper gekend en leek vooral een compromisfiguur om het regime van zijn vader na diens onverwachte dood de tijd te geven om te bepalen welke richting het uit moest.

Dat belette Joseph niet om al in de eerste maanden van zijn bewind de krijtlijnen te verleggen. Hij ontdeed zich van de haviken rond zijn vader en verving ze door technocraten en mensen uit de civiele maatschappij. Ook zette hij het vredesakkoord dat in 1999 getekend was maar onder zijn vader op een dood spoor raakte, terug op de rails. Uiteindelijk leidde hij het land doorheen een complex vredesproces, een moeizame transitie en won hij de historische verkiezingen van 2006. Dat gaf hem vleugels: hij voelde zich terecht gelegitimeerd.

Hij dankte zijn overwinning aan zijn populariteit in het oosten van het land, waar de oorlog zware ravages had aangericht. Voor de bevolking in de getroffen gebieden was hij de man die erin geslaagd was een einde te maken aan de vijandelijkheden. Zijn campagne sloeg ook aan dankzij ‘les cinq chantiers‘, vijf terreinen waar na de verkiezingen vooruitgang zou opgetekend kunnen worden. Door betere toegang tot gezondheidzorg, onderwijs, water, elektriciteit en werk zou het leven van de gewone Congolees er na één legislatuur al helemaal anders uitzien.

Historische verkiezingen

De zege van 2006 deed zijn zelfvertrouwen groeien en gaf zijn ego een boost. Hij was niet langer de zoon van de vermoorde vader die het presidentschap in de schoot geworpen kreeg, of de primus inter pares van een weinig transparante overgangsregering. Neen, hij had de eerste min of meer vrije verkiezingen sinds mensenheugenis gewonnen.

Op het terrein liep het minder: de regering brak weinig potten omdat de oude demon van de corruptie overal de toon bleef aangeven. De onveiligheid in het oosten bleef bestaan. Er was weliswaar een einde gekomen aan de open oorlog, maar het low-intensity conflict dat volgde, bleef de burgerbevolking in het oosten bloot stellen aan de grofste schendingen van de mensenrechten. Het feit dat hij met China een nieuwe en sterke partner in huis haalde, versterkte de positie van Kabila dan weer.

De belangrijkste verandering vond echter plaats in de coulissen van de macht. Langzaam maar zeker viel het team uit elkaar dat Kabila sinds de transitie omringde, en samen met hem de beslissingen nam. Al in 2007 stierf raadsman Samba Kaputo. Kamervoorzitter Vital Kamerhe brak in 2010 met Kabila. In datzelfde jaar werd politiechef John Numbi geschorst voor zijn betrokkenheid bij de moord op mensenrechtenpionier Floribert Chebeya, en in februari 2012, drie maanden na de verkiezingen van 2011, stierf Kabila’s eigen Raspoetin, Augustin Katumba Mwanke, in een vliegtuigcrash.

Kabila slaagde er wel degelijk in zijn tweede mandaat te veroveren (in verkiezingen die al veel minder free and fair waren), maar hij was de mensen kwijt die hem coachten. Sindsdien, zeggen insiders van het regime, is Kabila een schip zonder kompas. Niemand durft hem nog tegenspreken. Het kleine kransje mensen dat hem in de ogen keek en zei: ‘Excellentie, met alle respect, maar als we doen wat u nu voorstelt, dan loopt dit slecht af’, bestaat niet meer. Kabila, die erg moeilijk tot beslissingen komt en heel slecht communiceert, viel steeds meer terug op zichzelf en een handvol familieleden.

Het fin de régime-sfeertje spoorde velen binnen het regime aan nog zo veel mogelijk mee te graaien nu het nog kon.

Vastklampen aan de macht

Een groot deel van zijn tweede mandaat stond in het licht van de vraag hoe hij aan de macht kon blijven na 2016, ondanks het feit dat dat volgens de grondwet niet meer mogelijk was. Men overwoog de grondwet te herzien, maar vond daar geen noodzakelijke meerderheid voor. Een poging de kieswet zo te herformuleren dat Kabila nog jaren op zijn stoel kon blijven zitten werd dan weer door betogingen afgeblokt.

Het enige wat wel werkte, was de macht behouden door de verkiezingen simpelweg niet te organiseren. Wat daarvan de impact was op de corruptie in het land beschreef iemand binnen het regime me ooit als ‘een Titanic-gevoel’: de paniek die ontstaat als je zeker weet dat je gaat zinken. Het fin de régime-sfeertje spoorde velen binnen het regime aan nog zo veel mogelijk mee te graaien nu het nog kon.

De rest is de laatste weken gebleken: toen Kabila, vooral onder druk van de regio, begreep dat het niet langer mogelijk was verkiezingen te vermijden, heeft hij ze aan spoedtempo georganiseerd, met de bedoeling ze ook te winnen. Onrechtstreeks dan, zijn zelf aangeduide opvolger Ramazani Shadary zou hem opvolgen. Helaas scoorde die zo slecht bij de verkiezingen van 30 december 2018 dat een improvisatie zich opdrong: uiteindelijk werd oppositielid Félix Tshisekedi tot winnaar uitgeroepen, ondanks het ietwat storend technisch detail dat ook hij niet de meeste stemmen haalde. Die eer ging naar Martin Fayulu, die tijdens zijn campagne, gesteund door tenoren Jean-Pierre Bemba en Moïse Katumbi, erin geslaagd was de zucht naar verandering van vele Congolezen te incarneren.

Meer dan waarschijnlijk draagt Joseph Kabila als eerste Congolese president ooit de macht over aan een verkozen opvolger, iemand uit de oppositie nog wel. Maar via een gebetonneerde meerderheid in het parlement en de provinciale raden zal de greep van Kabila op het politieke gebeuren intact blijven. De kans dat de nieuwe president de sleutels tot de veiligheidsdiensten en de economie overneemt is bijzonder klein. Vorige week zei Kabila dat hij verkoos om na zijn mandaat in de presidentiële residentie te blijven wonen. De nieuwe president mag zich vestigen in de ambtswoning van huidig premier Bruno Tshibala.

Kabila’s erfenis

President Tshisekedi neemt het roer over in een diep verdeeld land, institutioneel verkruimeld op verschillende manieren: de nationale instellingen hebben weinig impact omdat Kabila het land beheerde via parallelle netwerken die constant met elkaar in competitie zijn. Hij heeft veel geld en energie gestoken in het zaaien van verdeeldheid in de rangen van de oppositie. De Congolese informele economie blijft dominant en biedt weinig hefbomen voor ontwikkeling. Het leger blijft een slecht geïntegreerd samenraapsel van voormalige rebellieën, terwijl op het terrein oude en nieuwe gewapende groepen welig blijven tieren.

President Tshisekedi neemt het roer over in een diep verdeeld land.

Kabila erfde de staat van Mobutu’s Zaïre waar het beleid zo slecht was dat we er in de jaren zeventig het woord kleptocratie voor moesten uitvinden. De vraag was toen of hij erin zou slagen die situatie te verbeteren. Achttien jaar later moeten we constateren dat dat niet gelukt is. Velen zeggen dat hij het niet eens geprobeerd heeft. We moeten hem wel nageven dat hij het systeem gesofisticeerd heeft. Hij heeft het vlotjes aangepast aan de nieuwe geglobaliseerde wereldorde. Maar de belangrijkste reden van de woede en frustratie bij de mensen in dorpen en volkswijken is dat de omstandigheden waarin ze hun dagelijks leven leiden sinds Mobutu’s dood, ondanks alle peptalk over democratie, cinq chantiers en de Derde Republiek, geen haar verbeterd zijn.

Kris Berwouts is Congo-kenner en auteur van Congo’s gewelddadige vrede.