Congo-expert Kris Berwouts: ‘Vernietigend rapport toont opnieuw aan hoe zwak de Congolese staat is’

Een nieuw rapport van Amnesty International oordeelt streng over ‘de staat van beleg’ die sinds mei vorig jaar heerst in de Oost-Congolese provincies Noord-Kivu en Ituri. MO*-journalist en Congo-expert Kris Berwouts analyseert de situatie.

Dinsdag publiceerde Amnesty International een rapport over de staat van beleg die de twee Oost-Congolese provincies moest stabiliseren via een militair regime, na het vele geweld veroorzaakt door rebellengroepen. Het rapport concludeert dat de staat van beleg op geen enkele manier voor meer stabiliteit in de regio heeft gezorgd. Integendeel: het aantal burgerslachtoffers door gewapende groepen is verdubbeld.

Bovendien staat er in het rapport dat het nieuwe militaire regime het niet nauw neemt met de mensenrechten. Zo werden er twee mensenrechtenactivisten vermoord door Congolese veiligheidsdiensten en tientallen anderen werden opgepakt op basis van verzonnen aanklachten. Daarbovenop zouden ook drie journalisten omgebracht zijn.

Amnesty wil daarom dat Congolees president Felix Tshisekedi alle mensenrechtenbeperkingen opheft. Daarnaast moet hij ervoor zorgen ‘dat de staat van beleg geen permanent regime wordt, door een duidelijk tijdschema op te stellen voor het beëindigen van de beperkingen’.

De regio’s in Oost-Congo worden al sinds de grote Afrikaanse oorlogen rond de eeuwwisseling gekenmerkt door brutaal geweld en massagraven. Ze zijn rijk aan mineralen als goud, coltan en diamant. Momenteel opereren er meer dan honderd gewapende groepen, gesteund door verschillende buurlanden als Oeganda en Rwanda in. Kris Berwouts volgt de situatie al jaren op. Knack sprak met hem over het Amnesty-rapport en de situatie in Oost-Congo.

Het rapport viseert de staat van beleg in Noord-Kivu en Ituri. Waarom is die staat van beleg er in de eerste plaats is gekomen?

Kris Berwouts: Die regio’s in het oosten van Congo worstelen al decennialang met veiligheidsproblemen. Dat komt vooral door de verschillende gewapende groepen die er al jaren conflicten veroorzaken en het gebied destabiliseren. Toen Tshisekedi aan de macht kwam, heeft hij grote beloftes gemaakt over stabiliteit en rust. Maar Tshisekedi heeft geen militaire achtergrond en is ook niet echt vertrouwd met Oost-Congo. Hij kon die beloften dus niet hard maken en besloot een jaar geleden om naar de grote middelen te grijpen. In ijltempo en met relatief weinig voorbereiding werd dan een staat van beleg aangekondigd om toch zijn uitspraken kracht bij te zetten.

In mei 2021 werd die staat van Beleg ingevoerd. Wat houdt die concreet in?

Berwouts: Dat is redelijk simpel. Via een staat van beleg worden de burgerlijke en politieke structuren in de provincies opzijgeschoven. Congo is een gedecentraliseerd land, lokale besturen hebben er veel bevoegdheden, eigen parlementen en gouverneurs. Deze zijn nu allemaal vervangen en onder bestuur van het leger geplaatst. Daarbovenop zijn ook de rechtbanken militaire rechtbanken geworden.

Daardoor worden veel publieke instituties plots disfunctioneel. Het leger heeft niet de competentie noch de middelen om om te gaan met uitdagingen in onderwijs, zorg of andere dienstverlening. Ook de rechtbanken lijden daaronder. In Congo draaien veel juridische conflicten om land. De militaire rechtbanken hebben het moeilijk om met de stroom aan zulke zaken om te gaan, waardoor daar problemen ontstaan.

Heeft de staat van beleg gewerkt? Zijn de provincies gestabiliseerd?

Berwouts: Het heeft niet gewerkt. De staat van beleg is al vele malen verlengd en duurt veel langer dan verhoopt. Eigenlijk heeft Tshisekedi dat zelfs impliciet toegegeven door in november te vragen aan het Oegandese leger om actief te worden op Congolees grondgebied om de verschillende groepen mee te bestrijden. Zo leverde hij zelf het bewijs dat zijn strategie niet werkte. Ondertussen is gebleken dat ook de hulp van de Oegandezen niet heeft mogen baten. Er wordt nu dan ook gewerkt aan een bredere interventie van de East African Community (EAC).

Bent u optimistisch over die interventie?

Berwouts: Dat zal afhangen van de manier waarop ze tewerk gaan. Conflicten zijn complex en hebben veel verschillende dimensies. Er moet gezocht worden naar structurele oplossingen, gebaseerd op dialoog tussen gemeenschappen, het versterken van lokale staatstructuren… Veel factoren spelen een rol. Als je eenzijdig kiest voor een militaire operatie en daarmee impact wil maken, zal je altijd bepaalde dimensies negeren. Zo geraken conflicten niet opgelost.

Wat zijn volgens u de belangrijkste bevindingen in het rapport?

Berwouts: Wat weer zeer pijnlijk blijkt is hoe zwak de Congelese staat is, ook op lokaal niveau. Aan de politieke top hebben ze gewoon weinig antwoorden op de problematiek uit het oosten. Bovendien is er een totaal gebrek aan affiniteit met het oosten. Politieke leiders kennen de regio en de problematiek niet goed. Daarom worden veel maatregelen genomen die enkel het perspectief van Kinshasa (gelegen in het westen red.) in acht nemen. Veel maatregelen zijn bot en bereiken niet het gewenste effect.

Bovendien valt te merken dat Tshisekedi de druk van de kiezer voelt voor de verkiezingen, die in principe in 2023 zouden moeten doorgaan. Tshisekedi kwam enkele jaren geleden op onorthodoxe wijze aan de macht en heeft toen de publieke opinie voor zich proberen winnen met allerlei ambitieuze beloftes. Nu de verkiezingen dichterbij komen, is het duidelijk dat hij hard zijn best doet om aan de kiezer te laten merken dat hij op die terreinen weldegelijk het verschil kan maken.

Het rapport van Amnesty is niet mals voor Tshisekedi, hoe reflecteert dit op hem? Gaat hij zich nu autoritairder opstellen?

Berwouts: Ik denk dat dit zo’n moment is waarop de democratische ruimte zal inkrimpen. Waarop het regime repressiever wordt en de politiek meer afglijdt richting autoritarisme. Toen Tshisekedi aan de macht kwam was er vooral opluchting dat Congo van Kabila verlost was. Tshisekedi zijn taak was dan ook duidelijk: niet Kabila zijn. De situatie zoals ze nu is, doet hem meer en meer op Kabila lijken.

De grote vraag is nu natuurlijk of er gegoocheld gaat worden met de verkiezingsdatum. Volgens de grondwet moeten er tegen eind 2023 verkiezingen hebben plaatsgevonden. De eerste vraag is: is het technisch nog mogelijk om ze in deze korte tijd te organiseren?  Maar nog belangrijker is de vraag of het regime de politieke wil heeft om die verkiezingen niet alleen op tijd maar ook eerlijk en transparant te organiseren. Als ze worden uitgesteld, gaat Tshisekedi volledig op Kabila lijken.