2024 was het jaar waarin meer dan de helft van de wereldbevolking naar de stembus trok. Na dat feest van de democratie volgde een flinke kater. Reden te meer om dit jaar opnieuw op zoek te gaan naar initiatieven die inzetten op democratische weerbaarheid en om voor de tweede keer Knack-helden van de Democratie te bekronen. ‘We moeten de democratie durven te vernieuwen’, aldus criminoloog Christophe Busch.
Met verkiezingen in bijna 80 landen en meer dan vier miljard mensen die naar de stembus trokken, was 2024 het grootste verkiezingsjaar uit de geschiedenis. Maar het resultaat van die verkiezingen doet de wereldorde wankelen.
Voor Christophe Busch, directeur van het Hannah Arendt Instituut, markeerden de Amerikaanse verkiezingen een belangrijk kantelpunt. ‘Mede door wat er in de Verenigde Staten gebeurt, voel je dat de oude orde – met de vrije media, scheiding der machten en allerhande democratische instellingen – aan een rotvaart ontmanteld wordt.
‘Vandaag slaan we een nieuwe weg in, maar waar die naartoe leidt, valt niet te voorspellen. We voelen wel dat de druk overal in de wereld toeneemt, en dat de kans reëel wordt dat er vroeg of laat ergens een deksel omhoogvliegt.’
‘Na de eerste 100 dagen: het verzet tegen Trumps aanval op de democratie is klein’
Hoe is het zover kunnen komen?
Christophe Busch: De afgelopen jaren is de wereld een stuk complexer geworden. We worden geconfronteerd met de gevolgen van klimaatverandering, oorlogen, pandemieën, migratie, economische en financiële crisissen. Al die zaken zetten de samenleving onder druk en scheppen een perfecte voedingsbodem voor een toenemend antipluralisme.
Volgens de aanhangers van het antipluralisme schiet de democratie immers tekort om die problemen doeltreffend aan te pakken. Ze geloven niet dat een veelheid van zienswijzen en deeloplossingen ons nog vooruithelpen. In de plaats daarvan kiezen ze voor binaire denk- en handelingskaders. De wereld wordt gereduceerd tot gepolariseerde denkbeelden.
Vaak zijn de aanhangers van het antipluralisme mensen met een bepaalde frustratie of een gevoel van verlatenheid. Of je nu met mensen in Ninove spreekt of met Trump-aanhangers in de VS, aan de basis liggen soortgelijke emoties. Die burgerlijke ontevredenheid zorgt ervoor dat de steun voor democratische normen, processen en instituties afbrokkelt.
‘Onze democratie is een solide systeem, maar blijkt slecht bestand tegen grote uitdagingen.’
Als het gevoel leeft dat de democratie tekortschiet, heeft de democratie dan misschien gefaald?
Busch: Het huidige model van de representatieve democratie is een solide systeem, maar blijkt slecht bestand tegen grote uitdagingen. Daarom moeten we de democratie durven te vernieuwen, alleen zo kan ze groeien en bloeien. Het democratische systeem heeft ons daar trouwens een gereedschapskist voor gegeven, met daarin onder andere het recht op vrije meningsuiting en burgerlijke ongehoorzaamheid. In onze democratie mag je gerust heel ambetant doen. Mensen die vervelend doen, voelen zich betrokken bij de samenleving en zorgen ervoor dat de democratie evolueert. Wordt dat onderdrukt, dan is de andere weg die van het geweld en de revolutie.
Dat we de Amerikaanse democratie zien verbrokkelen, kan wel eens onze redding zijn. Mensen kunnen zich een snel verval van de democratie moeilijk indenken, maar vandaag kan men zich dat dankzij de Amerikaanse situatie veel makkelijker voorstellen.
Misten Trump-aanhangers dan verbeeldingskracht? In de VS geven sommige mensen die voor Trump gestemd hebben intussen te kennen dat ze daar spijt van hebben. ‘Hier hebben wij niet voor gekozen’, klinkt het.
Busch: Nochtans lag de blauwdruk van Trumps beleid klaar in de vorm van Project 2025, een draaiboek van 900 pagina’s dat tijdens de verkiezingen van 2024 door een conservatieve denktank werd opgesteld voor de volgende Republikeinse president. Trump en zijn regering voeren in een verschroeiend tempo uit wat daarin beschreven staat.
Als mensen zeggen dat ze niet voor dat beleid gekozen hebben, vergissen ze zich. Ze konden zich vooral niet voorstellen dat de democratie zo snel zou kunnen worden afgebroken.
Hoe kunnen we die afbraak voorkomen?
Busch: Daarvoor kunnen we inspiratie halen uit de aanpak van de antipluralisten. Hoewel dat geen hele grote groep is, zijn ze er wel in geslaagd om elkaar te vinden, netwerken uit te bouwen en gezamenlijke strategieën te bepalen.
Als we meer aandacht hebben voor wat we delen, zullen we ons ook sterker verbonden voelen met elkaar. Het maatschappelijk middenveld speelt daarin een cruciale rol. Niet alleen door ons te helpen in onze zoektocht naar zingeving, maar ook bij het ontwikkelen van politieke vaardigheden, door dialoog te stimuleren en ons te confronteren met andere zienswijzen, emoties en deeloplossingen.
Onze maatschappij telt heel wat initiatieven die werken aan democratische weerbaarheid en vernieuwing – alleen gebeurt dat nog relatief geïsoleerd. Als we erin slagen om de impact ervan te collectiviseren en om ook een gezamenlijke strategie te bepalen, dan zouden we niet alleen in volume, maar ook in daadkracht een stuk sterker zijn. Alleen moeten die initiatieven elkaar dus wel weten te vinden.
Met de Knack-helden van de Democratie gaan we op zoek naar initiatieven die in hart en nieren democratisch zijn. Initiatieven die kritiek geven op de democratie, maar die ook het initiatief nemen om ze te vernieuwen. Zij voorkomen de afbraak ervan.
‘Mensen hebben ook hoop nodig. Wie geen hoop heeft, zal ook geen problemen willen aanpakken.’
Kijkt u vooral bezorgd of hoopvol naar de toekomst?
Busch: Beide. Het is belangrijk dat mensen een realistisch beeld hebben van wat er in de wereld gebeurt, maar als dat beeld alleen maar uit rampspoed bestaat, creëer je een probleem boven op het probleem. Mensen hebben ook hoop nodig. Wie geen hoop heeft, zal ook geen problemen willen aanpakken.
Ik put hoop uit het gegeven dat de mens altijd opnieuw begint. Na de Tweede Wereldoorlog leek alles naar de knoppen, en toch hebben we sindsdien fenomenale dingen gebouwd. Niet alleen volgens grote, centrale plannen, maar ook met kleine, lokale initiatieven. Opgeteld maken die een wereld van verschil. We zijn met oneindig veel mensen, en samen zijn we in staat tot krachtige dingen.
‘Een bloeiende democratie steunt niet enkel op robuuste instellingen en procedures’
