Censuur op boeken in de VS: ‘We betalen een hoge prijs voor de angst van enkelen’

Amerikaanse bibliotheken, vooral schoolbibliotheken, liggen onder vuur van ouders die boeken uit de rekken willen halen. ‘We bieden weerwerk waar we kunnen, maar het is een steile weg.’

‘Ze zeggen: don’t judge a book by its cover. Maar hier werden enkele woorden, geselecteerd door een Proud Boy, aangegrepen om een heel boek te veroordelen.’ Portretfotografe Stephana Ferrell herinnert zich de schoolraad van oktober 2021 levendig. Ze woont in Orange County, een van de meer progressieve regio’s in de staat Florida, met Orlando als centrale stad. In oktober 2021 vochten Moms for Liberty enkele boeken aan in het schooldistrict waar haar twee jonge kinderen zijn ingeschreven. Ze kende de Moms for Liberty van hun acties tegen de lockdown, tegen quarantaineregels en tegen mondmaskers. Stephana Ferrell stond tijdens die acties aan de andere kant van de barrière.

Maar nu ging het om iets wat haar nog dieper raakte. Een van de Moms overhandigde tijdens de schoolraad een exemplaar van Gender Queer, een beeldroman van Maia Kobabe, aan Jacob Engels. Engels, die een lid van de extreemrechtse militie Proud Boys bleek te zijn, las geselecteerde passages voor. De voorzitster van de schoolraad reageerde onthutst: ‘Ik hoop dat dit boek niet in onze bibliotheken beschikbaar is. Als dat wel het geval is, dan moet het onmiddellijk verwijderd worden.’

En dat gebeurde, vertelt Ferrell: ‘Het boek lag in het schooldistrict in drie bibliotheken van middelbare scholen. Het werd verwijderd, zonder enige procedure.’ De officiële reden? Het boek kon tot een ‘verstoring’ leiden. Op dat moment lag het al ruim een jaar in de rekken, zonder één ‘verstoring’ te veroorzaken.

Steun aan lgbtqi+

De boekverwijdering zat een aantal ouders niet lekker. Ferrell en enkele gelijkgestemden besloten een tegenorganisatie op te richten, het Florida Freedom To Read Project. De organisatie ijvert er onder meer voor dat bij betwistingen rond boeken de geijkte procedure gevolgd wordt.

Even zag het er naar uit dat Gender Queer in Orange County weer in de rekken zou belanden. Een commissie had in maart 2022, enkele maanden na de verwijdering, een lovend rapport over het boek samengesteld. Ze erkende de ‘literaire verdiensten’ van het boek en constateerde dat het werk niet pornografisch bedoeld was – ook al bevat het enkele vrij expliciete prenten, gebaseerd op Romeinse vazen. Gender Queer bood, aldus het rapport nog, steun aan lgbtqi+-leerlingen die niet met de volwassenen in hun leven kunnen praten. Het boek, besloot de commissie, leert lezers om grenzen te bepalen en om niet overhaast beslissingen te nemen.

Maar de schooldistrictsraad volgde het advies van de commissie niet, en het boek werd niet opnieuw in de rekken gezet. Nog wat later verkondigde Ron DeSantis, gouverneur van Florida en nu ook Republikeinse presidentskandidaat, dat hij het boek als pornografisch beschouwde. In de herfst van 2022 liet het schooldistrict weten dat Gender Queer permanent verwijderd was, na het advies van de staat dat het niet geschikt was voor scholen.

De strijd rond Gender Queer – volgens auteursvereniging PEN het vaakst verboden boek in schoolbibliotheken – was nog klein bier vergeleken met wat Stephana Ferrell en haar medestanders later op hun bord kregen. ‘Toen we in januari 2022 met ons werk begonnen waren er zowat 300 betwistingen over boeken in schoolbibliotheken van Florida. Nu zijn er dat meer dan 2300, het gaat over meer dan 1100 titels. Vandaag kregen we bericht dat Hamilton County ruim 15 boeken heeft verwijderd.’ Ook daar werd geen procedure gevolgd. ‘Ze hadden gemerkt dat de titels in andere districten betwist waren. En dus hadden ze de boeken uit voorzichtigheid maar zelf verwijderd. Want zo gaat het in veel schooldistricten. Ze wachten niet langer op een klacht van een ouder. Ze verwijderen de boeken in stilte, in de hoop dat er geen ophef komt.’

Anne Frank en Isabel Allende

Jennifer Pippin vertegenwoordigt het kamp van de verbieders. Zelf spreekt ze van ‘boekverwijdering’ en niet van ‘boekverbod’. ‘De boeken blijven in openbare bibliotheken of boekhandels beschikbaar. Ze zijn dus niet verboden. Ik heb zelfs voorgesteld om de boeken die we uit de scholen verwijderen aan openbare bibliotheken te schenken.’

In het conservatieve Indian River County in Florida is Pippin een van de Moms for Liberty. De organisatie is intussen over bijna het hele land actief. De vrijheid in de naam slaat niet op de vrijheid om te lezen, maar op de vrijheid van ouders om mee te beslissen over het onderricht van hun kinderen. Pippin en haar medestanders hebben een lijst van 250 boeken opgesteld. Een deel van de lijst is in het schooldistrict al verboden en ‘permanent verwijderd’, andere boeken uit de lijst worden onderzocht. In afwachting zijn die titels vaak al uit de rekken van de schoolbibliotheken weggehaald. ‘Want we merkten’, aldus Pippin, ‘dat boeken uit de lijst vaak extra aandacht krijgen van leerlingen en ouders.’ Door de preventieve verwijdering kunnen de geïnteresseerden het boek dan toch niet meer onder ogen krijgen.

Voor de pandemie stelde Pippen de school nooit ter discussie. Maar tijdens de lockdown en het afstandsonderwijs begon ze meer aandacht te besteden aan het curriculum, vooral dat van haar dochter, die toen 15 was. Ze merkte dat haar kind ‘zonder voorafgaande toestemming van de ouders’ les had gekregen over geslachtsziekten. Dat veroorzaakte enig rumoer onder ouders, en sindsdien ‘hebben veel ouders een uitzondering gevraagd zodat hun kinderen niet meer bij die lessen aanwezig hoeven te zijn’.

Haar oog viel ook op boeken. Ze zag een video over het boek All Boys Aren’t Blue, een boek van George M. Johnson met ‘een expliciete anale verkrachting’. Ze startte een procedure op. Al gauw ontdekten zij en haar medestanders ook andere boeken die ze ongeschikt vonden voor een schoolbibliotheek (voor leerlingen tot de laatste klas van de middelbare school, 17 of 18 jaar).

Haar lijst van 250 boeken bevat klassiekers zoals Beloved van Toni Morrison, The Handmaid’s Tale van Margaret Atwood of Slaughterhouse Five van Kurt Vonnegut. Veel van de geweerde titels vallen in de categorie van lgbtqi+-boeken ofwel in die van maatschappelijk kritische lectuur.

Ook de stripverhaalversie van het Dagboek van Anne Frank staat op de lijst van definitief verwijderde boeken. Het bevat een prent van Anne die tussen vaag weergegeven maar naakte renaissancebeelden wandelt. En er staat, net zoals in het oorspronkelijke Dagboek, een scene in waarin Anne de borsten van een vriendin wil aanraken. De schoolleiding besliste dat ‘enkele delen van het boek niet bijdroegen tot het thema van Holocaust-opvoeding’. Ze verwijderde het boek uit de bibliotheek.

Op de lijst van verboden boeken prijkt ook Isabel Allendes Huis van de Geesten. Zodra Pippin het nummer op de lijst heeft teruggevonden (154), kan ze precies uitleggen wat er mis is met dat boek. ‘Het bevat gewelddadige seks, een eigenaar verkracht en bevrucht meerdere huursters, koppels die wel of niet getrouwd zijn hebben seks. Er is sprake van een obscene foto van bedienden die seks hebben. Getrouwde mannen bezoeken bordelen. Er zijn contacten met mannelijke en vrouwelijke prostitués. Een abortus wordt in detail beschreven. Het boek bevat meerdere verkrachtingen en meer dan 200 krachttermen.’ Haar vicevoorzitster heeft die fiche opgesteld, zegt ze.

Sociaal emotioneel leren

Als je als ouder bezwaren hebt tegen een boek, waarom verbied je dat boek dan niet gewoon voor je eigen kinderen? Waarom moet dat verbod uitgebreid worden tot alle jongeren uit het schooldistrict? ‘Dat is geen slecht punt’, geeft Pippin toe. ‘Maar wij voeren uit wat de wet voorschrijft in Florida, en trouwens ook in enkele andere staten.’

Daarmee verwijst ze naar de intussen beruchte ‘Don’t say gay’-wetgeving van gouverneur DeSantis, die enigszins dubbelzinnig is. Volgens de interpretatie van Pippin houdt die in dat in scholen tot en met K-12 (de hoogste klas van het hoger middelbare onderwijs) alles wat seks betreft grotendeels verboden is. ‘Je kunt schrijven: ze hadden seks. Dat is niet illegaal. Als een vrouw haar kind de borst geeft, en de borst is te zien – evenmin illegaal. Maar als seks in detail wordt beschreven, druist dat in tegen de wet.’

‘We scannen boeken op pornografie, op seksuele inhoud, op critical race theory (een stroming die de effecten van ras en cultuur op sociale status in een samenleving bestudeert in relatie tot recht en macht, nvdr) en op sociaal emotioneel leren, wat ook verboden is in scholen in Florida.’ Dat laatste is, aldus Pippin, ‘een onbewezen theorie waarbij je je slecht moet voelen uit sympathie voor de dader. Het komt erop neer dat je emotionele redenen vindt om het kwade te vergoelijken.’

Alleen is dat precies wat auteurs doen: op zoek gaan naar achtergronden waarom mensen – misdadigers – doen wat ze doen. Moet je dan de halve bibliotheek leeghalen? Pippin: ‘Dan moet het schoolhoofd of de bibliothecaris maar bekijken of het boek kan in het kader van de wet. Als de dader geen wroeging voelt, is dat misschien een reden voor het schoolhoofd om een boek te verwijderen.’

Dat is te ridicuul voor woorden, zegt Stephana Ferrell, die alle verboden bestrijdt: ‘Mijn jongste kind zat in de kleuterklas toen hij voor het eerst moest oefenen voor een schietpartij op school. Hij bleef ’s avonds maar herhalen wat hem was gezegd. Hij was zo overstuur dat hij die nacht bij mij wilde slapen. Die drills gebeuren meermaals per jaar. Dus we zeggen wel: onze kinderen hebben het mentaal vermogen om te begrijpen dat er elk moment iemand met slechte bedoelingen hun klas kan binnenvallen met een wapen, en dat ze zich moeten verstoppen. Maar we kunnen niet met hen praten over hoe het voelt om gediscrimineerd te worden? Of ze kunnen niet begrijpen dat sommige kinderen twee mama’s of twee papa’s hebben?’

‘Boeken geven kinderen een vangnet’, vindt Ferrell. ‘Ze leren over de risico’s in hun leven vanuit de veiligheid van een leeszetel. Door hen onwetend te houden helpen we niemand. Denken mensen nu echt dat zonder seks in boeken alle tieners voortaan denken: onthouding is de weg die we zullen bewandelen?’

Hoe kun je als ouder weerwerk bieden? ‘Het is een steile weg, moet ik toegeven. Nergens hebben we de beeldroman van Anne Frank kunnen terugbrengen, maar één bibliotheek heeft het werk na protesten niet verwijderd. We hebben her en der een handvol andere boeken kunnen terugbrengen. Maar er worden veel meer nieuwe verboden dan we boeken kunnen terugbrengen.’

Ook openbare bibliotheken

Een woordvoerder vinden voor de openbare Patmosbibliotheek in Jamestown, Michigan, is niet gemakkelijk. De directrice heeft ontslag genomen, de voorzitster van de bibliotheekraad wil, net als de resterende bibliothecarissen, niet met de pers praten. Zonder tegenbericht gaat de bibliotheek in januari 2025 dicht. Tot twee keer toe heeft de bevolking ingestemd met het schrappen van de subsidies.

Tricia Kryda, gebruiker van de bibliotheek, doet het verhaal. In juni vorig jaar, tijdens Pride Month, werd het eerder geciteerde boek Gender Queer in de volwassenensectie van de bibliotheek in de kijker gezet. ‘Dat leidde tot een betwisting bij de bibliotheekraad. Die besliste om het werk in een kast te stoppen. Het bleef beschikbaar voor wie er naar vroeg, maar het werd niet langer getoond. Dat was niet genoeg voor sommige leden van de gemeenschap. Ze klaagden aan dat er pornografie in de bibliotheek stond, wat uiteraard niet klopte. Ook andere boeken met lgbtqi+-personages werden geviseerd, maar de bibliotheek ging niet in op verzoeken om ze te verwijderen. Het begon als een protest van individuen, maar gaandeweg raakte het georganiseerd. Mensen deelden flyers uit tegen de bibliotheek, ze gingen van deur tot deur.’

In augustus 2022 werd een volksstemming georganiseerd over de financiering van de bibliotheek. De meeste bewoners stemden voor het stopzetten van de financiering. In november werd die stemming, met meer kiezers, overgedaan, maar opnieuw verloor de bibliotheek de stemming. 55,8 procent stemde tegen financiering. Via onder meer crowdfunding kan de bibliotheek nog overeind blijven tot begin 2025, maar dan is het voorbij.

De directrice stapte op toen ze haatmails kreeg: ze zou kinderen op het slechte pad brengen of pornografie verspreiden. De bibliotheek sloot ook even de deuren na een mogelijke dreiging van geweld. Kryda deed na het incident rond Gender Queer een mislukte poging om zich te laten verkiezen in de bibliotheekraad. Ze ziet niet meteen een uitweg. ‘Bewoners willen wel dat de bibliotheek openblijft. Maar tegelijkertijd zijn ze er, ten onrechte, van overtuigd dat er iets niet in de haak is.’

‘Een aantal leden van het bestuur wil toegeven en de gewraakte boeken verwijderen. Maar daar is nog geen meerderheid voor gevonden’, zegt Kryda. Zij zou willen dat de bibliotheek openblijft en alle boeken in de rekken houdt. ‘Een van mijn kinderen leest graag. Ik kan het me niet veroorloven om alle boeken te kopen die ze wil lezen.’

In Texas overwoog Llano County om alle openbare bibliotheken te sluiten, nadat een rechtbank beslist had dat een aantal betwiste boeken weer beschikbaar moesten worden gesteld. In de staat Missouri leek het parlement even alle financiering voor openbare bibliotheken te schrappen. Die maatregel is vorige maand weer ongedaan gemaakt.

In Missouri riskeren schoolbibliothecarissen voortaan een gevangenisstraf en/of een geldboete als ze ‘expliciet seksueel materiaal’ in handen van leerlingen laten komen. Net zoals in Florida is ook in Missouri de wet niet precies geformuleerd, zodat een brede interpretatie van ‘expliciet’ mogelijk is. Auteursvereniging PEN verwacht een schrikreactie bij de bibliothecarissen. Een heel brede waaier boeken zal niet langer aan leerlingen verstrekt worden.

1477 verboden boeken

Kasey Meehan verzamelt voor PEN gegevens over de boekverboden in het land. In haar recentste rapport, over de zes eerste maanden van het lopende schooljaar, zag ze een recordaantal verboden boeken. Nationaal, schrijft ze, werden in dat semester 1477 boeken verboden, wat sloeg op 874 titels. Dat is een toename met 28 procent tegenover het vorige semester. De staten met de meeste verboden boeken waren Texas, Florida, Missouri, Utah en South Carolina.

Volgens alle enquêtes is een meerderheid van ouders – 70 procent – tegen boekverboden gekant, aldus nog Meehans rapport. De meeste gevallen die ze optekende waren in schoolbibliotheken te vinden. Het onderscheid tussen schoolbibliotheken en openbare bibliotheken vindt ze niet zo groot. In landelijke gebieden overheersen meestal de schoolbibliotheken, terwijl scholen in grotere steden vaak geen bibliotheek hebben omdat leerlingen er gemakkelijker in openbare bibliotheken terechtkunnen.

‘Al bijna twee jaar zien we gecoördineerde acties om het aanbod in bibliotheken te veranderen. Ze viseren vooral boeken met lgbtqi+-personages of die geschreven zijn door lgbtqi+-auteurs (26%), of boeken die het hebben over ras en racisme en gekleurde personages (30%). Dat loopt parallel met andere pogingen om in het onderwijs te beperken wat over seks mag gezegd worden of wat je over ras en critical race theory mag leren. Het druist in tegen pogingen om het onderwijs en het boekenaanbod juist meer divers, meer representatief en meer inclusief te maken.’

Bij lgbtqi+-boeken is het argument om de titels te verbieden vaak: het gaat om pornografie. ‘Dat klopt natuurlijk niet’, zegt Meehan. ‘Er staat geen enkel pornografisch boek in onze bibliotheken. Bij boeken rond racisme beweren ze dan weer dat die boeken een gevoel van onbehagen zouden creëren, met name bij witte leerlingen. Ze zouden ook tweedracht zaaien.’

Boeken zijn vaak spiegels en deuren, weerlegt Meehan die argumenten. ‘Historisch gesproken waren er geen of heel weinig spiegels in het curriculum en in de schoolbibliotheken voor bijvoorbeeld zwarte leerlingen. Als je de spiegels en deuren verwijdert, schaadt dat het collectief begrijpen.’

Probeert links op een vergelijkbare manier boeken te verwijderen? ‘Nee, de georganiseerde pogingen die we de afgelopen 18 maanden op rechts hebben gezien, zijn er nu niet op links’, zegt Meehan. ‘Linkse organisaties proberen af en toe boeken te censureren, genre Huckleberry Finn, omdat daarin het n-woord voorkomt. In 2020 was er een poging om enkele boeken met raciale stereotypen uit de rekken te halen. Maar het ging om kleine aantallen. Je kunt dat niet vergelijken met de grootschalige campagne op rechts die nu aan de gang is.’

Digitale boeken

Meehans cijfers zijn wellicht een aanzienlijke onderschatting van de realiteit. ‘We halen onze data uit publieke bronnen. En in veel gevallen wordt over een verbod niet gecommuniceerd. In slechts een minderheid van schooldistricten worden boeken uit de rekken gehaald – dat klopt. Maar het aantal neemt wél toe. Eén persoon tekent soms bezwaar aan tegen 100 boeken. Je krijgt ook een schrikeffect waarbij leraars en bibliothecarissen op hun tellen passen. Bepaalde boeken worden niet meer aangekocht, klasbibliotheken of hele schoolbibliotheken worden gesloten of de financiering valt weg. Dat kunnen we in onze rapporten niet becijferen.’

Daar staat tegenover dat het verzet ook groot is. ‘Ik kan de bibliotheken niet tellen die een tentoonstelling organiseren over verboden boeken. De openbare bibliotheken van Brooklyn en Seattle geven elke student in het land gratis toegang tot hun digitale boeken. Liever dan boeken te verwijderen, riskeren bibliothecarissen hun ontslag. Leerlingen protesteren.’

Wat bewijst: boeken zijn belangrijk, hoewel niemand nog leest. ‘Boeken jagen mensen schrik aan. Maar ze dan wegnemen van iemand die dat boek nodig heeft – dat is een hoge prijs voor de angst van enkelen. Ik droom ervan’, zegt Meehan, ‘dat mijn baan overbodig wordt. Maar zover is het nog lang niet, vrees ik. De voorlopige gegevens wijzen erop dat de tweede helft van het huidige schooljaar opnieuw een stijging van het aantal verboden zal opleveren.’ •