Antropologe Gloria Wekker: ‘Niemand heeft het over het racisme van de Oekraïense vluchtelingen’

Gloria Wekker, de grande dame van de antiracismebeweging in Nederland, maakt de staat op van het debat in de Lage Landen. Vorige week kreeg ze een leerstoel aan de Universiteit Gent. ‘Ik probeer de lichtpuntjes te zien.’

‘Dat is wel een dingetje waarover we het eens moeten hebben’, zegt Gloria Wekker, in haar soms wat onderkoelde, ironische stijl. Wekker heeft het over de schrijnende getuigenissen van vluchtelingen van kleur die uit Oekraïne proberen te ontsnappen, en aan de Poolse grens een heel ander onthaal wacht dan de andere Oekraïners. ‘Puur racisme’ noemt ze het daarna, en ook bij de manier waarop Oekraïners vandaag in heel Europa worden ontvangen, heeft Wekker haar bedenkingen.

Wekker: ‘Vergelijk gewoon hoe de Oekraïense vluchtelingen worden ontvangen met de manier waarop in Nederland en Europa Syrische, Afghaanse en – godbetert – Afrikaanse vluchtelingen in het verleden welkom werden geheten. Begrijp me niet verkeerd, natuurlijk moeten Oekraïners goed worden opgevangen, maar dat zou moeten gelden voor alle vluchtelingen. Het enthousiasme is vandaag wel heel erg groot, de mensen worden zelfs bij Nederlanders thuis opgevangen. Vluchtelingen van kleur moeten nu op een stoel slapen in Ter Apel (een groot opvangcentrum voor vluchtelingen in Nederland, nvdr)’

Aan het begin van de Syrische burgeroorlog was er ook wel solidariteit in Europa. Die ebde snel weg.

Gloria Wekker: Er zal nu ook wel een soort van moeheid optreden, maar vandaag heerst het gevoel dat die Oekraïners mensen zijn zoals wij. Dat leeft heel sterk, en dat zal ervoor zorgen dat de solidariteit veel langer aanhoudt. Maar we moeten ons wel bewust zijn wat voor mensen we binnenhalen. Nieuwkomers moeten in Nederland een inburgeringsexamen afleggen. Ze krijgen vragen als: hoe gaat u ermee om als u op straat twee mannen ziet zoenen of elkaars hand vasthouden? ‘Dat is helemaal prima’, moeten die mensen dan antwoorden. Het is in Nederland nochtans helemaal niet zo goed gesteld met de tolerantie tegenover holebi’s, maar dat is nu eenmaal het beeld dat we het liefst van onszelf zien. Ik ben helemaal geen voorstander van zulke examens, maar er zijn nu ook andere vragen te stellen. We moeten onszelf niks wijsmaken: in Oost-Europa hadden ze de voorbije decennia wel wat anders aan hun hoofd dan na te denken over racisme en de manieren waarop ze dat kunnen ontmantelen.

U bent bang dat we met de Oekraïners veel racisten naar hier halen?

Wekker: Dat is aan het gebeuren, ja. Maar niemand heeft het erover. Wat voor boodschap geeft de Nederlandse overheid nu aan alle Nederlanders en vooral Nederlanders van kleur? Omdat de Oekraïners zogezegd zo hard op ons lijken, doet dat eventuele racisme van hen er blijkbaar niet toe.

Gloria Wekker was vorige week in Gent, waar ze de Amnesty International-leerstoel kreeg uitgereikt aan de UGent. Het is een bekroning van het academische en activistische werk dat de antropologe van Surinaamse afkomst tijdens haar carrière en ook na haar emeritaat verzette. Het was toen ook, in 2016, dat ze White Innocence publiceerde, dat later als Witte onschuld in het Nederlands verscheen. Met dat boek vond Wekker na haar 65e een groot publiek voor haar ideeën over ras en kleur, en werd ze in Nederland een van de bekendste activisten op dat front.

Is uw leven veranderd na Witte onschuld?

Wekker: Eigenlijk wel, ja. Het boek is op een heel gunstig tijdstip uitgekomen. Daar ben ik dankbaar voor, want het had ook helemaal niet zoveel aandacht kunnen krijgen. Mijn leven is sindsdien ook op andere manieren veranderd: in 2018 is mijn vrouw overleden, dat heeft er flink ingehakt. Maar ik ben dus een Bekende Nederlander geworden. Ik word voor van alles en nog wat gevraagd, en ik moet wel veel keuzes maken in wat ik doe en wat niet. Ik heb geen zin om de rest van mijn leven over hetzelfde onderwerp te spreken. Ik bracht in dat boek ook een boodschap die voor veel mensen niet fijn om te horen is. Een koloniaal rijk dat vierhonderd jaar duurde, heeft heel wat ideeën, gedachten en gevoelens bij mensen ingeplant over welke groepen er superieur zijn en welke onderaan op de ladder staan. Witten zijn zogezegd slimmer en beter dan mensen van kleur: dat beeld zit heel diep ingebakken in de Nederlander. Ik heb nu gezegd wat ik daarover te zeggen heb. Het is aan witte mensen om te bepalen wat ze willen doen met de privileges die ze hun hele leven al hebben: laten ze het zich aanleunen, of gaan ze zelf op zoek naar manieren om een gelijk speelveld te creëren?

Journalist Joris Luyendijk schreef daar net een boek over, De zeven vinkjes. Hoeveel vinkjes, die elk voor een kenmerk staan dat privilege oplevert, hebt u?

Wekker: Ik denk niet in vinkjes. Ik heb zijn boek nog niet gelezen, maar met zijn vinkjes vereenvoudigt hij het model dat ik altijd heb voorgestaan: intersectionaliteit. Dat zegt dat we niet enkel afzonderlijk moeten kijken naar ras, gender, seksualiteit, klasse en wat-nog-meer, maar dat ze elkaar ook beïnvloeden. Luyendijk heeft al gezegd dat hij die theorie, die door vrouwen van kleur is ontwikkeld, te ingewikkeld vond, en dus heeft hij er een hapklare brok van gemaakt. Ik vind het kwalijk om zo te spreken over de denkers op wier schouders je staat.

Behoort hij tot de zichzelf feliciterende Nederlanders die niet doorhebben wat ze verkeerd doen? Hij kwam pas achter de gevolgen van uitsluiting toen hij het op de redactie van The Guardian zelf mee maakte.

Wekker: Ik denk ook wel als ik hem hoor: du-huh. Heeft het echt zo lang moeten duren voor je daar achter kwam? Het zegt veel over hoe privileges werken dat mensen ze zich zo lang kunnen laten welgevallen zonder het zelf in de gaten te hebben. Maar ik vind natuurlijk ook: beter laat dan nooit. Hij spreekt een zeker publiek aan – veelal mannen die op hem lijken – en er is natuurlijk niks mis mee dat zij die boodschap te horen krijgen.

Aan de universiteiten gebeurt er ondertussen heel belangwekkend onderzoek, met name aan de geschiedenisfaculteiten in Nederland. Er verschijnen allerlei studies over ons koloniale verleden, en steden als Amsterdam, Rotterdam en Utrecht werken daar ook actief aan mee. Welke banden hadden de lokale besturen met de koloniale slavenhandelaars? Hoe sijpelde dat door in die steden? Wat zien we daar vandaag nog altijd van terug in het straatbeeld? Dat zijn vragen die vandaag gesteld worden, want die prachtige grachtenpanden in Amsterdam konden maar gebouwd worden dankzij het kolonialisme. Dat werkt vierhonderd jaar later nog altijd door, maar er worden nu toch al studies naar verricht.

Is er de voorbije jaren nog meer veranderd?

Wekker: We hebben Black Lives Matter gezien, natuurlijk, na de moord op George Floyd. Daarvoor zijn in 2020 heel veel mensen van alle verschillende kleuren op straat gekomen. Het was wel zo dat we in die zomer na de lockdown allemaal een verzetje konden gebruiken, maar toch vond ik het indrukwekkend met hoeveel we waren. In Amsterdam liepen er duizenden mensen mee, en zelfs in een stadje als Leeuwarden waren demonstraties. Stel je voor! Onze minister-president Mark Rutte zag zich zelfs genoodzaakt om met mensen van Black Lives Matter te gaan praten, iets wat daarvoor nooit in hem zou zijn opgekomen. Hij heeft zelfs toegegeven dat er institutioneel racisme bestaat in Nederland, al verbindt hij daar vervolgens helaas geen enkele consequentie aan. Ik heb daar dus wel mijn vragen bij. Ik probeer wel de lichtpuntjes te zien, maar ik ben nog altijd niet laaiend enthousiast. Iets wat mij tijdens de coronacrisis bijvoorbeeld enorm stoorde, was dat er standaard enkel statistieken werden geleverd over de leeftijd en het geslacht van de slachtoffers. We hebben met z’n allen blijkbaar besloten dat het virus kleurenblind is.

Ik zou dat ook denken.

Wekker: Dat is natuurlijk niet zo. Wie vult er in de supermarkten de vakken bij? Wie heeft de banen waarmee ze het grootste risico hadden om besmet te raken? Het gaat om kleur en klasse. Je hoefde gewoon maar de ziekenhuizen af te gaan in grote steden om dat door te hebben. Dáár moest beleid rond worden gevoerd, maar we wilden dat niet zien.

In Europa bestaat er, in tegenstelling tot de Verenigde Staten, een grote gevoeligheid om over ras cijfers te publiceren. Wil u daar vanaf?

Wekker: Ik vind die gevoeligheid onzin, ja. Dat komt natuurlijk doordat we tijdens de Tweede Wereldoorlog zo lelijk tegen de lamp zijn gelopen met de Joden. Sindsdien proberen we een rooskleurig zelfbeeld van ons op te hangen: wij zijn niet zoals de Verenigde Staten, wij zijn niet zoals Zuid-Afrika, wij zijn allemaal kleurenblind. Het is gewoon weglopen van de feiten om die data niet te willen verzamelen, met oogkleppen op. Het is slecht beleid ook, en het ergerlijkste is dat we het stiekem natuurlijk wel doen. In de Toeslagenaffaire in Nederland werden vooral vrouwen van kleur zwaar getroffen. De overheid gebruikte algoritmes om vast te stellen wie er zogenaamd fraude had gepleegd met kindergeld, en daarin werd rekening gehouden met nationaliteit en etniciteit.

Iets waar ik wel heel trots op ben in de Nederlandse politiek, is de oprichting van de partij BIJ1 van Sylvana Simons. Ik was de lijstduwer bij de Tweede Kamerverkiezingen en ik heb net samen met mijn collega-hoogleraar Willem Schinkel het beginselprogramma van de partij geschreven. Ik word daar echt heel blij van, want het is zo’n ontzettend diverse partij. We hebben net bij de gemeenteraadsverkiezingen acht zetels gewonnen, en ik denk dat we met een geweldige opmars bezig zijn. Sylvana is gewoon een natuurtalent. Veel Nederlanders vinden dat ze d’r bek moet houden, en zich als een leuke, prettige, sexy zwarte vrouw moet gedragen, maar ze heeft vandaag echt een unieke stem in de Tweede Kamer. Ze is links linkser aan het maken. What more can you want?

U droomt al om zelf ooit nog in het parlement te komen?

Wekker: Alstublieft, nee. Ik blijf op de achtergrond, hoewel ik weleens mee ga flyeren. Bij de gemeenteraadsverkiezingen in Amsterdam stond ik op de 24e plaats, en waren er maar vier mensen die meer stemmen hebben behaald op onze lijst. Ik was dus vijfde, weet je wel, maar ik ga echt nooit in het openbaar bestuur zitten. Ik doe alleen nog maar waar ik zin in heb.

Net als de Black Lives Matter-protesten, kwamen ook de woke-debatten uit de VS overgewaaid naar Europa. Ze spelen het meest op Amerikaanse campussen.

Wekker: Ik heb daar een wat genuanceerd beeld over, want ik merk zelf ook dat de jongste generatie van studenten anders denkt dan de vorige. Ik geef nog elk jaar les aan een dekoloniale zomerschool, en de studenten daar willen niet meer over alles praten zonder dat ze minstens op voorhand een trigger warning hebben gekregen. Een docent die over seksueel misbruik wil praten krijgt daar kritiek op: ze had dat moeten aankondigen. Dat is echt een misverstand. Studenten mogen niet denken dat ze zichzelf zodanig kunnen beschermen in colleges dat er nooit eens iets onverwachts ter sprake kan komen. Je bent daar om iets bij te leren, dat kan altijd gebeuren.

Anderzijds wordt ‘woke’ natuurlijk door reactionairen aangegrepen om alles wat hun privileges bedreigt in een slecht daglicht te plaatsen. Er wordt een stropop in mekaar gezet, waarbij jongeren met een overdreven hyperbewustzijn zogezegd een gevaar vormen. Er worden gewoon terechte vragen gesteld over gender en ras.

De Universiteit Antwerpen organiseerde onlangs een symposium over de vraag of woke onze vrijheid van denken bedreigt. Wat denkt u?

Wekker: Nee, nee, nee. Dat is allemaal onzin. Waar gaat dit over? Marc Overmars heeft een nieuwe baan bij FC Antwerp, nadat hij bij Ajax moest vertrekken omdat hij lange tijd dickpics had gestuurd naar vrouwelijke medewerkers. Hij zegt nu dat hij de bladzijde wil omslaan, en zijn nieuwe club is ook blij dat ze tot een overeenkomst zijn kunnen komen. Overmars heeft kennelijk op geen enkele manier nagedacht over wat hij heeft aangericht, en die vrouwen worden terzijde geschoven. Jongens, waar zijn ze mee bezig? Maar stel dat ik daar als feministe een kritische bedenking over zou maken, ik zou meteen als woke worden weggezet. Zo gaat het vandaag, het is belachelijk.

Een linkse activist als Dyab Abou Jahjah gaat ook tegen woke-activisten tekeer. Hij denkt dat ze meer kwaad dan goed doen voor de strijd die ze zeggen te voeren.

Wekker: Ik ben bang dat hij zich te veel laat meevoeren door het dominante denken. Daar doe ik hoegenaamd niet aan mee.

Er zijn ook wel incidenten die echt voor veel discussie zorgen. Vorige jaar kwam er hevige kritiek omdat Marieke Lucas Rijneveld de poëzie van de zwarte dichteres Amanda Gorman naar het Nederlands zou vertalen. Had hij dat echt niet gekund?

Wekker: Ik was verheugd omdat hij zijn opdracht zelf heeft terug gegeven. Waarom zou hij de aangewezen persoon zijn? Waarom zou hij kennis hebben over de zwarte cultuur, zeker als er genoeg jonge, zwarte dichteressen zijn die die cultuur van binnenuit kennen? Dit gaat weer over een onverdiend voorrecht, en het is goed dat zoiets wordt aangepakt.

Maar zou hij het echt slecht hebben gedaan? Het is een beetje als met de discussie of heteroseksuele acteurs nog wel homoseksuele rollen mogen spelen: kunnen hetero’s dan echt geen homo’s spelen?

Wekker: Dat is hetzelfde. Ik geloof onmiddellijk dat zij dat kunnen, maar ik heb er gewoon even geen zin in. (lacht) Zullen we er eerst eens voor zorgen dat ook homoseksuele acteurs aan genoeg werk raken?

De jongste generatie van activisten is ook op zoek naar nieuwe concepten en uitingsvormen van gender, seksualiteit en geslacht. Hoe kijkt u daar naar?

Wekker: De alfabet-soep, bedoelt u? (lacht) Ik vind dat ontzettend spannend, en verrijkend. We staan nooit aan het einde van een ontwikkeling, er komen altijd maar nieuwe manieren van denken bij. Die jongste generatie komt nu met verfijning van de termen waar wij vroeger in dachten. Soms is het een beetje ingewikkeld, als het gaat over de manieren waarop zij willen worden aangesproken en de voornaamwoorden die ze daarbij gebruiken. Maar als zij dat willen, moeten we dat gewoon doen natuurlijk. Het kost alleen wat tijd om dat te verinnerlijken.

Hoe hebt u de samenleving zien veranderen de voorbije halve eeuw: is er vandaag minder racisme dan toen?

Wekker: Ik zou niet weten hoe we dat zelfs maar zouden kunnen meten. Vroeger bestond er zelfs geen discours om daarover te kunnen spreken. Het zelfbeeld was toen ook zodanig excellent en flatterend dat het echt vloeken in de kerk was om het over ras te hebben. Daar is pas aan het begin van de jaren tachtig met Alledaags racisme van Philomena Essed verandering in gekomen. Daarna is het weer een hele tijd stil, en dan kom ik, waarbij ik mijn blik vooral richtte op de witheid van denken. Jonge mensen komen mij weleens vertellen dat ik hen een taal heb gegeven om te spreken over ras en kleur. Dat is echt een verschil met vroeger, en de jongste generatie van activisten is ook veel vocaler dan toen. Dat is winst.

U voelt zich niet meer geroepen om zo nodig altijd het woord te voeren?

Wekker: Ik ben emerita. Hoelang willen jullie dat ik dit blijf volhouden? Ik wil echt nog wel andere dingen doen. Mijn volgende boek wordt een roman over mijn grootouders in Suriname.