Amerikaans politicoloog Vali Nasr: ‘De Islamitische Republiek van Iran staat niet op instorten’

Het regime in Teheran ziet zichzelf niet als verliezer van de oorlog, zegt Iran-expert Vali Nasr. De druk om een nieuw nucleair akkoord te ondertekenen zal in de toekomst echter niet alleen uit het buitenland komen, maar ook uit de eigen bevolking.

Enkele dagen voor de Israëlische luchtaanvallen op Iraanse nucleaire installaties verscheen Iran’s Grand Strategy. A Political History, het nieuwe boek van de vooraanstaande Iran-expert Vali Nasr. Daarin noemt de docent aan de Johns Hopkins University in Washington het beeld dat het Westen van Iran heeft ‘hopeloos ontoereikend en gevaarlijk verouderd’.

‘Het grootste misverstand is dat we Iran zien als een ideologische staat die de regio wil overnemen, Israël wil vernietigen, de wereld wil veroveren en daarvoor kernwapens nodig heeft’, zegt Nasr, die werd geboren in Teheran en met zijn ouders na de Iraanse revolutie van 1979 naar het Westen emigreerde. ‘In werkelijkheid is de Islamitische Republiek een koel berekende staat die zich bekommert over zijn nationale veiligheid, zijn onafhankelijkheid en zijn status als regionale grootmacht. En nee, het zal zijn nucleaire programma nu niet plots opgeven.’ 

De Amerikaanse en Israëlische luchtaanvallen hebben Iran vernederd. Nederlagen van deze omvang blijven in de geschiedenis zelden zonder gevolgen. Ze kunnen naties traumatiseren, omwentelingen veroorzaken en tot nieuwe oorlogen leiden. Zal dat ook in Iran het geval zijn?

Vali Nasr: Ik denk niet dat de hoogste leider en de commandanten zich vernederd voelen. Ze zien Iran als een land dat al meer dan 40 jaar onder zware sancties gebukt gaat en dat niets cadeau krijgt. Toch hebben ze standgehouden en Israël hard genoeg geraakt, zodat nu niet alleen Iran maar ook Israël een staakt-het-vuren wil. Ze hadden nooit verwacht dat ze Israël, laat staan de VS, zouden verslaan. Het is alsof Iran tegen Duitsland voetbalt: niemand verwacht dat Iran wint. En dan ­beschouw je een gelijkspel of een nipte nederlaag als een overwinning.

Wat houdt ayatollah Ali Khamenei, de hoogste leider van Iran, bezig? Zijn spirituele nalatenschap, de vraag wie hem zal opvolgen of gewoon zorgen over zijn overleven?

Nasr: Religie en ideologie zijn voor hem waarschijnlijk wel belangrijk. Maar in principe bekijkt hij de dingen pragmatisch en seculier, net als Vladimir Poetin. ­Khamenei is 86 jaar oud, maar waarschijnlijk in betere conditie dan de voormalige Amerikaanse president Joe Biden.

Houdt het staakt-het-vuren tussen Iran en Israël stand? ‘Offensief kan snel weer hervat worden’

Zijn manier van denken wordt bepaald door de nationale veiligheid. Hij ziet zichzelf meer als de opperbevelhebber van de Revolutionaire Garde (de pretoriaanse lijfwacht van het regime die het leger en de economie ­domineert, nvdr) dan als ayatollah, die rol heeft hij nooit zo prominent gespeeld. Voor hem zijn het voortbestaan van zijn regime, de revolutie en de territoriale integriteit van Iran één en hetzelfde. In tegenstelling tot zijn ­tegenstanders, die natuurlijk een onderscheid maken tussen Iran en het regime. ­​​​​​​​Khamenei denkt hierover hetzelfde als zijn voorganger, revolutieleider ­Khomeini, die ooit zei dat hij liever zijn handpalm zou opofferen dan een stukje Iraans grondgebied.

Kan Khamenei zijn opvolging nog zelf regelen, of dreigt het regime uiteindelijk toch uiteen te vallen?

Nasr: De Islamitische Republiek staat niet op ­in­storten, ze staat voor een overgang. Wat onthoudt het regime van deze oorlog? Hoe de ­mensen in de ban zijn geraakt van nationalisme: we zijn ­aangevallen, we zullen ons verdedigen.

Tijdens de ­oorlog tussen Iran en Irak in de jaren tachtig hielden ideologie en bereidheid tot opoffering het ­regime en de bevolking bij elkaar. In deze ­oorlog is dat nationalisme. Niet ideologie, maar Iran zelf. Zelfs de radicaalste hardliners weten dat de Islami­tische Republiek geen oorlog tegen Israël of de VS kan voeren als ze ­tegelijkertijd tegen haar eigen volk vecht. Dat weten ze eigenlijk al drie jaar.

Sinds de protesten na de gewelddadige dood van de jonge Koerdische vrouw Jina Mahsa Amini, bedoelt u?  De politie had haar gearresteerd omdat ze haar hoofddoek niet correct zou ­hebben gedragen.

Nasr: Sindsdien zijn de regels over de hoofddoek versoepeld. Ze zijn er nog – sommigen proberen ze zelfs aan te scherpen – maar de regering handhaaft de voorschriften steeds minder. Ik denk dat we nog meer van dit soort stappen zullen zien. De bevolking zal blijven druk uitoefenen op het regime: we zijn bereid het land te verdedigen, maar jullie moeten het probleem met Amerika oplossen. We kunnen niet eeuwig in staat van oorlog blijven. Als Trump zegt dat we naar de onderhandelingstafel moeten gaan, dan moeten we dat doen.

Sommige waarnemers verwachten dat de Revolutionaire Garde de macht zal overnemen. Khamenei zou al een comité hebben bijeengeroepen dat door de garde wordt gedomineerd.

Nasr: Khamenei heeft voor zichzelf al lang geleden besloten dat de toekomst van Iran bij de Revolutionaire Garde ligt. Zij domineert nu al hele ministeries en provincies. Voor Khamenei is de Garde – en niet de geestelijkheid – de centrale instelling van de Iraanse staat.

Van krachtpatser naar schietschijf: hoe Iran in sneltempo zijn machtspositie verloor

Veel mensen in het Westen laten zich misleiden door de zwarte tulband die de Opperste Leider draagt. Dat heeft te maken met de geschiedenis van de afgelopen 20, 30 jaar en onze duistere fascinatie voor de islam. Maar dat is niet waar Khamenei naartoe wil.

Wat wil hij dan wel?

Nasr: Ik zie twee scenario’s. Ofwel slaagt Khamenei erin om, net als koning Salman van Saudi-Arabië, nog tijdens zijn leven een opvolger aan te wijzen en op te leiden. Ofwel sterft hij en wordt er ergens een geestelijke gevonden die zijn rol overneemt. In beide gevallen zou de staat ­worden overgenomen door de Revolutionaire Garde.

Voor mij is de vraag dus niet: neemt  de Garde de macht over? Maar wel: zal ze dan een nog hardere koers varen? Want het kan ook dat er een commandant aan de macht komt die lijkt op de Saudische kroonprins Mohammed bin Salman. En daarmee bedoel ik: iemand die wij in eerste instantie verschrikkelijk vinden, maar die wel aanvoelt wat de bevolking wil. Iemand die zegt: we zullen het land niet uit handen geven, maar we zullen het roer omgooien.

Volgens Amerikaanse inlichtingendiensten was de Saudische kroonprins Mohammed bin Salman betrokken bij de moord op journalist Jamal Khashoggi. Tegelijkertijd stimuleert hij al jaren de economische en sociale openstelling van het koninkrijk. Kan zoiets ook gebeuren in Iran?

Nasr: Ik vind dat in elk geval een realistischer toekomstbeeld dan een democratisch Iran. Want wat willen de meeste mensen in Iran? Orde en welvaart. Ze willen niet gaan stemmen om te kunnen stemmen. Vanuit dat oogpunt zijn figuren als Mohammed bin Salman of de Azerbeidzjaanse machthebber Ilham Alijew zeer aantrekkelijk. Hun model kent geen politieke rechten toe, maar wel welvaart en een zekere mate van culturele vrijheid.

In het rijke noorden van Teheran zie je die manier van regeren al: de midden- en hogere klasse maakt zich daar niet meer druk over hoofddoekjes. Ze hebben geld – zelfs veel geld – cafés, feesten en nachtclubs. En ze worden door bijna niemand gestoord. Het is een soort getto, waar burgers praktisch alles hebben behalve politieke inspraak. Net als in Riyad en Bakoe. Ik denk dat veel Iraniërs zich aangetrokken ­voelen tot dit model. 

In het Westen weten we relatief veel over de Iraanse oppositie, omdat die groepen bijzonder actief zijn op sociale media. Hoe groot is de groep conservatieven die nog altijd achter het regime staat?

Nasr: Dat is niet meer dan 18 tot 20 procent van de bevolking. Ik kan zo’n concreet cijfer geven omdat we de verkiezingsuitslagen ­kennen. We weten dat die kernkiezers áltijd stemmen, en de uitslagen zijn al jaren niet hoger dan 20 procent, ongeacht waar het om gaat. Maar ook die minderheid, die ideologisch nochtans erg dicht bij het regime staat, lijdt economisch en maakt zich zorgen.

Vóór deze oorlog had het regime al grote delen van de bevolking verloren. Dat kwam niet alleen door de kledingvoorschriften of de dictatuur. Veel mensen begrijpen de politiek gewoon niet meer en ze willen de onnodige hardheid van het regime niet langer ­accepteren. Waarom zijn we in een eeuwigdurend conflict met Amerika verwikkeld? De Chinezen zijn ook niet dol op de ­Amerikanen, maar waarom zijn alleen wij zo geïsoleerd?

Hoe kan het Westen voorkomen dat Iran nog meer vervalt in revanchisme en revisionisme? En dat het nog meer geweld exporteert dan tot nu toe het geval was?

Nasr: Het Westen, en vooral Europa, staat voor het uur van de waarheid. Trump mag dan grillig en wispelturig zijn, soms is hij ook gewoon eerlijk en biedt hij een geheel nieuw perspectief. Dat geeft Europa de kans om in te zien dat zijn Iran-beleid heeft gefaald. Iran is alleen maar geïsoleerder en bozer geworden en zet daarom steeds meer in op zijn nucleaire programma.

Het atoomakkoord van 2015 (dat de vijf permanente leden van de VN-Veiligheidsraad plus Duitsland en de EU met Iran afsloten en waaruit Trump zich in 2018 heeft teruggetrokken, nvdr) is helaas verleden tijd. Maar het blijft belangrijk dat we Iran bij alles betrekken. Een Iran dat voortdurend bang is om vernietigd te worden en ­daarom denkt dat het kernwapens moet aanschaffen, daar wint niemand bij.

Of neem de nauwe banden tussen Iran en Rusland: het enige antwoord van Europa tot nu toe was  het land straffen. Je zou ook eens kunnen nadenken over wat je Iran kunt aanbieden als het van koers verandert. Op dit moment heeft het regime niets te verliezen.

In een veelbesproken essay schetste u kort voor de recente oorlog een gedurfde visie op een nieuw Midden-Oosten: de Arabische Golfstaten, die ooit vijandig tegenover Israël en Iran stonden, zouden economisch en politiek zo dicht bij de VS zijn gekomen dat op een dag zelfs aartsvijanden Israël en Iran zouden kunnen aansluiten. Is dat na deze oorlog nog altijd mogelijk?

Nasr: Het zou veel werk vragen. Maar voor de Arabische Golfstaten heeft de toenadering tot Iran al na twee jaar vruchten afgeworpen. Qatar heeft een beslissende bijdrage geleverd aan het staakt-het-vuren in deze oorlog – dat deed het niet uit liefde voor de Islamitische Republiek. En waarom hebben Saudi-Arabië en de Verenigde Arabische Emiraten hun betrekkingen met Teheran genormaliseerd? Om Iran te betrekken en het land een reden te geven om bij te dragen aan de stabiliteit in de regio. Ook dat moet de Europeanen aan het denken zetten.

Moet daarvoor niet eerst het Iraanse atoomprogramma worden stopgezet?

Nasr: Als Trump erin slaagt om een nieuw nucleair ­akkoord te sluiten, zou dat de situatie aanzienlijk ­ontspannen. De band tussen de VS en Israël is sterk. Ook die tussen de VS en Saudi-Arabië wordt sterker. Als er een normalisering tussen Saudi-Arabië en ­Israël zou komen, kan er een evenwicht tussen de krachten ontstaan.

De regio heeft dat soort denken nodig: hoe kunnen Israël en Iran deel uitmaken van een veiligheidsarchitectuur, ook al hebben ze geen directe betrekkingen? Als dat lukt, kunnen we op een dag misschien zelfs nadenken over een normalisering ­tussen deze twee landen.