Amerikaans econoom Daron Acemoglu: ‘Trump heeft charisma, net als Hitler’

‘Als Trump volgend jaar de presidentsverkiezingen wint, betekent dat het begin van het einde van de Amerikaanse democratie’, waarschuwt de Amerikaanse econoom Daron Acemoglu.

De Amerikaanse econoom Daron Acemoglu is verbonden aan het Massachusetts Institute of Technology in Boston. Samen met zijn collega James A. Robinson, met wie hij de internationale bestseller Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm schreef, onderzoekt hij hoe samenlevingen op lange termijn welvaart kunnen creëren. In hun nieuwe boek The Narrow Corridor focussen ze op de verhoudingen tussen staat en samenleving en op de cruciale rol die vrijheid daarbij speelt.

De Verenigde Staten en China houden een wedloop om het wereldleiderschap. Wie zal winnen?

Daron Acemoglu: Ik denk dat de westerse democratie superieur is. Maar de VS zitten wel in een enorme crisis en als ze hun problemen niet overwinnen, wordt het moeilijk.

De Amerikaanse economie draait toch goed?

Acemoglu: Het Amerikaanse systeem slaagt er niet meer in de welvaart even gelijkmatig te verdelen als in de jaren vijftig en zestig. Een jongeman met een middelbareschooldiploma verdient 25 procent minder dan zijn vader die een vergelijkbare opleiding heeft gehad. De jaren tachtig, negentig en nul waren een ramp voor laagopgeleide werknemers en voor Afro-Amerikanen. De financiële crisis heeft het vertrouwen in de overheidsinstellingen en hun economische deskundigen zwaar geschaad. Dat is een van de redenen waarom Donald Trump president is geworden.

Het Amerikaanse systeem slaagt er niet meer in de welvaart even gelijkmatig te verdelen als in de jaren vijftig en zestig.

Veel van die problemen treffen ook Europa, dat bovendien een tragere groei kent dan de VS en minder grote techbedrijven heeft.

Acemoglu: Maar de mogelijkheden op sociale promotie zijn in vele streken van de VS nu even beperkt als in delen van Afrika. De armoede is er groter dan in Portugal of Griekenland.

Lijden de VS niet eerder onder culturele spanningen dan onder economische ongelijkheid?

Acemoglu: Dat denk ik niet. De kiesdistricten waar Trump meer stemmen heeft behaald dan vorige Republikeinse kandidaten liggen allemaal in regio’s die veel banen in de industrie hebben zien verdwijnen door goedkope importproducten uit China. Vier decennia van toenemende economische ongelijkheid, waarbij grote delen van de bevolking zich niet langer gehoord voelden, hebben het pad geëffend voor demagogen. Dat is een wel vaker terugkerend patroon in de geschiedenis van maatschappelijke systemen.

Waaruit leidt u dat af?

Acemoglu: Dat blijkt uit ons onderzoek, dat teruggaat tot de middeleeuwen in Italië. Ook de toenmalige stadstaten hadden zich ontwikkeld tot succesvolle republieken, die economische groei creëerden en het volk lieten deelnemen aan het politieke bestuur.

Maar daar bleef het niet bij.

Acemoglu: Precies. In de veertiende eeuw kreeg het gewone volk in steden als Ferrara of Siena niet ten onrechte de indruk dat de elite op zijn kosten leefde. Daarom gaven de burgers hun bestuurders, de zogenoemde Podestà, bijkomende bevoegdheden om de macht van de elite te verzwakken. Jammer genoeg gebruikten die bestuurders hun toegenomen gezag vaak om hun regentschap te verstevigen en hun persoonlijke belangen te behartigen.

Is dat de vloek van het populisme: dat een zichzelf overlevende democratie weer in een autocratisch systeem kan veranderen?

Acemoglu: In een gezond politiek systeem heb je een positieve verhouding tussen de elite en het gewone volk, zodat beide groepen erbij winnen. Als dat evenwicht verloren gaat, verliezen de mensen hun vertrouwen in de staatsinstellingen. Dan worden ze ontvankelijk voor de beloftes van een sterke man. Dat was het geval bij Trump, net zoals bij de nazi’s in Duitsland indertijd.

Ziet u gelijkenissen tussen Trump en de nazi’s?

Acemoglu: Jammer genoeg wel, ja. Natuurlijk zijn Trump en de Republikeinen geen nazi’s, maar ze maken politiek gebruik van hetzelfde ressentiment als de nazi’s. In de jaren dertig kregen de Duitsers de indruk dat de overheid niet in staat was de economische crisis en de politieke impasse in het parlement aan te pakken. In de VS heerst er een even grote ontevredenheid over de blokkering van het Congres, de steun aan de banken na de financiële crisis én het feit dat 50 tot 60 procent van de bevolking niet heeft kunnen profiteren van de economische groei van het afgelopen decennium.

Natuurlijk zijn Trump en de Republikeinen geen nazi’s, maar ze maken politiek gebruik van hetzelfde ressentiment als de nazi’s.

Dat verklaart nog niet waarom het populistische antwoord in de VS van rechts en niet van links komt.

Acemoglu: Daar zijn drie redenen voor. Eén: de regering-Clinton, die volgens velen te nauwe banden had met Wall Street, was centrumlinks. Twee: de rechtspopulisten hebben altijd veel succes als ze zich kunnen afzetten tegen andere groepen in de samenleving, zoals Trump zich nu afzet tegen immigraten en – in verdekte vorm – tegen zwarten. En drie: Trump heeft, net zoals Hitler of Mussolini, een zeker charisma, waarmee hij scoort bij zijn kiezers. Hij spreekt hun taal, hij voelt goed aan wat bij hen leeft, en hij heeft volstrekt geen scrupules. Dat zijn belangrijke troeven om bij de presidentsverkiezingen volgend jaar voldoende stemmen binnen te halen om ook de swing states op zijn naam te schrijven. Zelfs de nazi’s behaalden voor hun machtsgreep niet meer dan 37 procent van de stemmen.

Om vrijheid en welvaart te creëren, schrijft u in uw nieuwe boek The Narrow Corridor, heb je tegenover een sterke overheid ook een sterke samenleving met parlementen, vakbonden en burgerbewegingen nodig om die overheid te controleren. En dat evenwicht wordt het best bereikt in westerse democratieën.

Acemoglu: Ja, maar het is een bijzonder broos evenwicht. Een van de grote vergissingen van de afgelopen 30 jaar was dat men ervan uitging dat alle samenlevingen zich vroeg of laat wel tot westerse democratieën zouden ontwikkelen. Terwijl er veel verschillende politieke systemen naast elkaar bestaan. De westerse democratie zal zeker niet overal zegevieren.

Waarom niet?

Acemoglu: Ten eerste zijn alle voorspellingen dat China zich zou ontwikkelen tot een liberale samenleving naar Amerikaans model fout gebleken. Bovendien ondervinden we nu hoezeer Trump een gevaar vormt voor de westerse democratie. Het is onmiskenbaar zo dat hij het politieke systeem wil veranderen. Hij wil een nieuw antiliberaal systeem, gekenmerkt door fake news en een lakse houding tegenover corruptie. Als hij volgend jaar herkozen wordt, betekent dat het begin van het einde van de Amerikaanse democratie.

Kunnen de VS evolueren tot een autocratisch regime, naar het voorbeeld van het Turkije van Recep Tayyip Erdogan?

Acemoglu: Jazeker. Trump imiteert op bijna komische wijze de regeerstijl van Erdogan. Beide presidenten zien de staat als een soort van familiebedrijf, dat hen helpt hun incompetente schoonzonen in machtsposities te boegseren. Voor allebei is loyauteit belangrijker dan bekwaamheid. En net als Erdogan probeert ook Trump de samenleving te verdelen en zijn aanhangers te belonen. Er is maar één verschil: terwijl Erdogan daar 15 jaar voor nodig had, doet Trump het in 24 maanden.

China is een dictatuur en wordt weldra toch de grootste economie van de wereld. Zal de Volksrepubliek uiteindelijk de wedloop met de westerse democratieën winnen?

Acemoglu: Ik acht het onwaarschijnlijk dat een van beide systemen zal winnen of verdwijnen. ‘Winnen’ kan overigens op heel verschillende terreinen: op technologisch gebied bijvoorbeeld denk ik dat de dynamiek en de innovatieve kracht van de VS niet te kloppen zijn, op voorwaarde dat het land zijn politieke problemen oplost.

Trump imiteert op bijna komische wijze de regeerstijl van Erdogan.

Dat klinkt optimistisch tegen beter weten in.

Acemoglu: Technologische vernieuwingen komen vooral tot stand in vrije samenlevingen. Pas door risico’s te nemen en het gezag uit te dagen, boek je echt vooruitgang. Dat is moeilijk in een systeem dat zo van bovenaf wordt gedirigeerd als het Chinese. Bovendien functioneert de overheid beter als de samenleving via democratische inspraak en controle invloed op haar kan uitoefenen. Peking slaagt er niet eens in een min of meer betrouwbaar cijfer van het bruto binnenlands product te geven.

Op technologisch gebied was China duizenden jaren lang wereldleider. Velen gaan ervan uit dat het die positie opnieuw zal veroveren.

Acemoglu: China was in sommige periodes van zijn geschiedenis ongetwijfeld het meest vooruitstrevende land van de wereld. Het heeft voor verbazingwekkende technologische doorbraken gezorgd. Wat opvalt, is dat vele daarvan nooit verder op industrieel niveau zijn ontwikkeld. Dat is typisch voor een despotisch regime.

En wat als de Chinese civiele samenleving de komende jaren sterker en democratischer wordt?

Acemoglu: Dat is natuurlijk mogelijk, maar dat zal geen makkelijk proces zijn. Het Chinese despotisme houdt al meer dan tweeduizend jaar stand. En sinds het bloedbad van Tiananmen is de bereidheid om het regime of het gezag van de Communistische Partij uit te dagen duidelijk gekrompen.

Zullen de protesten in Hongkong daar verandering in brengen?

Acemoglu: Dat denk ik niet, als je kijkt hoe de verschillende partijen de gebeurtenissen interpreteren. Het Westen ziet in de protesten een legitiem verlangen naar politieke inspraak. Maar in China vindt een groot deel van de bevolking het ongehoord dat twintigjarige studenten de regering uitdagen. Dat toont aan in welke mate het regime de mensen geïndoctrineerd heeft en hoezeer dat de economische en maatschappelijke ontwikkeling hindert.

Zullen de Chinezen naarmate hun welvaart toeneemt niet ook meer vrijheid eisen?

Acemoglu: Chinese rechters zijn bang voor de Communistische Partij, ze zijn niet onafhankelijk. Daardoor werkt de Chinese justitie, zelfs wanneer de elite er niet bij betrokken is, traag en slecht. Het schoolsysteem is door en door corrupt, ouders moeten leerkrachten omkopen om hun kinderen een voorkeursbehandeling te geven. Het digitale controlesysteem dat de Chinese overheid heeft uitgerold om de bevolking te surveilleren, wordt stilaan een hinderpaal voor de ontwikkeling van binnen- en buitenlandse ondernemingen. Aan de almacht van de Communistische Partij zijn onvermijdelijk economische nadelen verbonden.

In de VS pleiten veel politici ervoor om hun land economisch los te koppelen van China. Is dat mogelijk?

Acemoglu: Dat weet ik niet zeker. Enerzijds lijkt het verstandig de toepassing van Chinese technologie in bepaalde sectoren van de infrastructuur te beperken. Zeker als je weet hoe nauw Chinese bedrijven samenwerken met de regering in Peking. Anderzijds vergt zo’n loskoppeling drastische maatregelen, die wel eens erg duur zouden kunnen uitvallen.

Deelt u de vrees dat Europa tussen de twee grootmachten verdrukt zal raken?

Acemoglu: In veel Europese landen is het evenwicht tussen staat en samenleving stabieler dan in de VS. Het is positief dat Europa de laatste jaren zijn sociale wetgeving verbeterd heeft en grote bedrijven strengere regels heeft opgelegd, met het oog op de bescherming van de privacy en de concurrentiekracht. Europa moet daarmee doorgaan.

Zullen de Europeanen de keuze moeten maken tussen het Amerikaanse en het Chinese systeem?

Acemoglu: Nee, ze hebben nu de kans om tot iets beters te komen. In de Koude Oorlog moesten ze kiezen tussen de Sovjet-Unie en de VS. De confrontatie tussen China en de VS vormt evenwel geen existentiële bedreiging. Daardoor heeft Europa nu meer speelruimte.

©Der Spiegel