Allemaal Cindy Sherman: selfiekoningin krijgt overzichtstentoonstelling

Van filmnoirdiva over horrorclown tot selfiekoningin. Een retrospectieve in de Londense National Portrait Gallery laat je kennismaken met alle alter ego’s van Cindy Sherman.

Een glamoureuze blondine die verschrikt opkijkt als in een still van een Hitchcockfilm. Een renaissanceprinses met lekkende borsten die uit een schilderij van Botticelli lijkt gerukt. Een Kim Kardashianachtige diva die krampachtig probeert er twintig uit te zien, al doen haar kraaienpootjes anders vermoeden. Een akelige clown uit een roadshow waarvan je stilletjes hoopt dat hij aan je dorp voorbij trekt.

Deze retrospectieve trakteert je op foto’s met heel verschillende figuren, met één gemeenschappelijk kenmerk: Cindy Sherman. Zij maakte niet alleen alle foto’s, ze staat er ook telkens op afgebeeld, gezwind zappend van intimiderend naar fragiel, van vertrouwd naar flamboyant en desnoods ook van vrouw naar man.

Sinds de late jaren zeventig heeft Sherman, met behulp van maskers, make-up, pruiken, haar expressieve gezicht en een flinke dosis subversieve inventiviteit, meer dan 650 personae gecreëerd. Daarmee was ze het tijdperk van smartphones, selfies en jezelf de klok rond vastleggen ruimschoots voor. Maar reduceer de New Yorkse daarom nog niet tot de profetes van de huidige digitale egomanie.

Wie goed kijkt en haar prachtig gecomponeerde beelden laat doordringen, beseft dat Sherman dan wel zichzelf in beeld brengt, maar dat ze de focus bij de kijker legt. Het zijn beelden uit de popcultuur, uit films, modemagazines en Instagramaccounts, uit een gedroomde en gekunstelde wereld waarin niets is wat het lijkt. In eerste instantie hapt de kijker ze kritiekloos weg. Tot er hem of haar een detail, een sfeer, een gevoel van onbehagen naar de keel grijpt.

Voyeur

Sherman, die inmiddels 65 is maar er een pak jonger uitziet, is niet alleen een uitmuntend actrice, een kunstkameleon, een blank canvas waarop heel uiteenlopende emoties en gedachten kunnen worden geprojecteerd. Ze is ook een bevlogen sater van de consumptiemaatschappij en van de male gaze die een vrouw tot een object reduceert. Kijk bijvoorbeeld naar haar reeks (nooit gepubliceerde) centerfolds, waarin ze de spot drijft met hoe glossy’s vrouwen presenteren, tot op het punt dat je jezelf een vieze voyeur voelt. Of naar haar Historic Portraits, waarin religieuze en aristocratische dames zich wanhopig aan hun verlepte schoonheid vastklampen. Het zijn werken die illustreren dat Sherman al wakker was toen de meesten binnen het patriarchale kunstwereldje nog languit lagen te soezen.

Toegegeven: door de digitale technologie te omarmen (de expo eindigt met recent werk in high definition) dreigt Sherman een beetje ingehaald te worden door de tijd die ze dertig jaar lang voor was. Haar vroege, subtiel desoriënterende werk blijft zonder twijfel haar beste en meest urgente. Toch vormt haar gehele oeuvre een indrukwekkende, zinderende show die je oog in oog brengt met een sexy vamp die op Marilyn Monroe lijkt, met een uitgebeend model dat nooit de cover van Vogue haalde, met een spook dat een goedkope B-film zou kunnen bevolken – die allen wellicht gewoon Cindy Sherman heten. Of wie daar ook voor mag doorgaan.