Professor Herman Daems (KU Leuven) schetst zes ontwikkelingen die vandaag bronnen zijn van radicale onzekerheden. ‘Deze tijd is zo complex omdat alle onzekerheden samenkomen en veranderingen uitlokken.’
Iedereen ervaart dat de maatschappij verandert. Vaak voorspeld, nu gebeurt het echt! De oorzaken zijn divers. Maar ze hebben iets gemeenschappelijk: ze creëren radicale onzekerheden. Die radicale onzekerheden veranderen de maatschappij.
John Kay, Engelse topeconoom, en Mervyn King, ex-gouverneur van de Bank of England lanceerden het begrip in 2020. Frank Knight schreef er al in 1921 over! Toen was het begrip populair, nadien minder. Het begrip werd ook niet gebruikt om maatschappelijke veranderingen te verklaren. Radicale onzekerheid gaat over gebeurtenissen die zo complex zijn dat het vrijwel onmogelijk is om accuraat te voorspellen wanneer, wat zal gebeuren en welke effecten er hoelang zullen zijn. Ik ben overtuigd dat het vooral de complexe combinatie van radicale onzekerheden is die de huidige verandering in de maatschappij op gang trekt.
Radicale onzekerheden veranderen de maatschappij.
De verandering is voor elke burger anders. Daarom beperk ik mij tot wat de grote massa hier beroert. Elders zijn er andere, soms ook gelijkaardige, veranderingen
Hier komen de zes radicale onzekerheden.
De onvoorspelbare pandemie
De corona epidemie met: halve en hele lock downs, testen, herhaaldelijke vaccinaties, golven van besmetting, overbezette hospitalen, beperkingen aan de mobiliteit, een bijwijlen zeer aarzelend beleid en grote onzekerheid over wanneer de epidemie voorbij zal zijn, is een belangrijke oorzaak voor maatschappelijke verandering. Veel van de gebruiken en activiteiten van de maatschappij zijn al twee jaar op de schop gegaan. Het einde is nog niet in zicht. Gedragingen en gewoontes van individuen moesten noodgedwongen of verplicht veranderen.
De dreigende maar onbekende klimaatcrisis
Na jaren ongeloof drong het nu diep in de maatschappij door: het klimaat zal wijzigen. Volgens de wetenschap is het tipping-point nog niet bereikt, ver af is het niet. Maar wat gebeurt er dan precies? Stroomt Vlaanderen onder? Of wordt het hier een woestijn? Waarschijnlijk iets daartussenin, zeker is dat leefgewoonten anders worden. Als het beleid iets oplegt maakt het dan op wereldschaal een verschil? Ondernemingen, banken en beleggingsfondsen, aangemoedigd door Europese beleidsmakers zetten volop in op duurzame investeringen. Zal het voldoende zijn, komen de investeringen op tijd en zijn ze effectief?
Dure en schaarse energie
De invloed van energie op het klimaat en de gevoeligheid van energieprijzen voor geopolitieke spanning dwingen de maatschappij naar andere technologieën over te schakelen voor verplaatsingen, verwarming, verlichting en manieren van produceren en werken. Alles zal anders moeten worden om aan de nieuwe eisen van energiegebruik en van emissie te voldoen. Gaat er betaalbare (voor gebruiker en overheid) energie zijn voor iedereen en voor alle behoeften? Gaan gebruikers en de maatschappij de nodige transformerende investeringen kunnen/willen financieren?
De allesomvattende digitalisering
De digitalisering is een tijd aan de gang, ten einde is ze niet. Elke dag graaft zij zich dieper en dieper in het dagelijks leven. Ze maakt het leven eenvoudiger en creëert nieuwe kansen. Maar iedereen moet hollen om bij te blijven. Media, shoppen, betalingen, contacten met leveranciers, contacten met de overheid, gezondheidszorg, het wordt allemaal grondig anders. Phishing en hacking creëren wantrouwen. Hoeveel burgers haken af? Doen alsof ze nog mee zijn? Welke vakmensen, installateurs en automecaniciens, kunnen nog mee? We weten het niet. Digitale ontwikkelaars halen de schouders op voor de achterblijvers. De toekomst is aan de jeugd, de slimmeriken en de rijken. Vervreemding, individualisering en hulpeloosheid nemen in stilte toe.
De verwarrende migratie
Met een verouderende bevolking hebben we migranten meer dan ooit nodig. Onderdrukte mensen hebben bovendien recht op asiel. Maar moet het op deze manier? Moeten mensen een lange en gevaarlijke tocht ondernemen om dan vast te stellen dat ze niet binnen kunnen. Moeten landen betaald worden om vluchtelingen tegen te houden? Is dit een optimaal systeem? Hoe lang kunnen we dit volhouden? Vijf jaar, tien jaar, eeuwig? Is dit een menselijke en houdbare migratie? Hoe vangen we die recht hebben om te blijven op, hoe integreren we ze, hoe worden ze aanvaard?
De onstabiele geopolitiek
Geopolitiek houdt de burger niet wakker. Het is een onderwerp voor het slot van het nieuws. Jaren leek er niets te gebeuren. Oorlog is een woord van het vak geschiedenis. Plots komen de gevolgen op onze dorpel terecht. Stijgende gasprijzen, verlies van de Russische fruitmarkt, aanslagen op de luchthaven en in de metro, afluisteren via mobilofoons, tanks aan de Europese achterdeur. Zal de geopolitiek een rustpunt vinden? Neemt de instabiliteit toe? Ondernemers hoopten te surfen op de globalisering. Nu kalft ze af. Liever “made here” dan “made there“. Is Europa bij de winnaars of de verliezers?
Elk van deze ontwikkelingen zijn bronnen van radicale onzekerheden. Alle onzekerheden komen samen. Daarom is deze tijd complex. Zo complex, dat gebeurt zelden. In de jaren zeventig kenden we de oliecrisissen, ook radicale onzekerheden. Het begin van de jaren tachtig was bijgevolg niet vrolijk met veel politieke instabiliteit en onrust. De financiële crisis was anders, de overheid was redder in nood. Dat was bij alle financiële crisissen zo. Maar nu zijn er veel meer onzekerheden die veranderingen uitlokken. Burgers moeten voor kleine problemen grote vraagstukken oplossen: in welk huis moet ik wonen, hoe ga ik mij verwarmen, waar komt mijn verlichting vandaan, hoe verplaats ik mij, is mijn buurt veilig? Maar ook voor kleine ondernemers zijn de vragen groot. Heb ik een toekomt als kleinhandelaar, heb ik nog de kennis om garagist te zijn? De fotografen, dagbladverkopers en muziekhandelaars kennen ondertussen de antwoorden.
Drie veranderingen zijn al zichtbaar.
De macht is verdampt!
Ik wil geen dictatoriale, elitaire of technocratische macht. Wel een democratische macht die beslist, collectieve problemen oplost en initiatieven neemt. Nu dreigt er uitstel gedrag en saucissonnering: een boemeltrein in een Formule 1 wedstrijd. Dat kan alleen maar aangepakt worden door betere kiessystemen die niet alleen macht verdelen maar vooral macht toekennen.
Versplintering van de maatschappij
Alle traditionele bouwstenen van de maatschappij versplinteren: politieke partijen, vakbonden, Kerk-gerelateerde organisaties, enz. Internet platformennemen hun rol niet over, ze zijn weinig opbouwend, verbinden zelden, vaak polariseren ze meer. Massa evenementen zijn er nog alleen voor entertainment. Zolang dat nog kan in een pandemisch tijdperk. De versplintering is het gevolg van radicale onzekerheden die duidelijke oplossingen voor de onzekerheden onmogelijk maken. Deskundigen krijgen het moeilijk onbetwiste oplossingen voor te stellen. De nieuwe splinters vechten een strijd op leven en dood uit om het grote gelijk te halen, of ze cancelen de tegenstander. Daar sluiten ook polarisering en onverdraagzaamheid bij aan.
Erosie van de instituties
Vele instituties veranderen: scholen, overheid, ondernemingen, jobs. Vooral die laatsten zijn aan de grote verandering begonnen. Thuiswerken maakt ondernemingen anders. De fabrieksgeorganiseerde maakindustrie, de kantoor gebaseerde dienstensectoren worden anders postpandemie. Gebeurt hier wat in de VS al aan de gang is? Miljoenen werknemers verlaten hun bedrijf om elders, anders te werken! Bedrijfsloyauteit en -cultuur na jaren koesteren, terug naar af? Zullen bedrijven zonder bakstenen, voordeur en werknemers meer zijn dan een website waar klanten en leveranciers naar zoeken in de Cloud?
Deze veranderingen lijken negatief. Onvermijdelijk, het zijn veranderingen. Ze bieden wel een kans om over de maatschappij creatief na te denken. Dit is een (niet de) diagnose. Wie stelt een creatieve therapie voor?
Herman Daems is econoom, bestuurder en emeritus hoogleraar aan de Katholieke Universiteit Leuven en de Rijksuniversiteit Groningen. Hij is sinds 2009 voorzitter van de Belgische bankgroep BNP Paribas Fortis en was van 2012 tot 2020 voorzitter van de raad van bestuur van de KU Leuven.