Poetslipvis ‘herkent’ zichzelf in de spiegel: hebben vissen een bewustzijn?

De gewone poetslipvis, een klein, tropisch visje, is de allereerste vissoort die zich bij de groep zoogdieren en vogels mag rekenen die zichzelf herkennen in een spiegel. Betekent dit dan dat de vissoort mijmert over zijn noodlot wanneer hij de tanden poetst van een voorbij zwemmend roofdier?

Een internationaal team van onderzoekers heeft ontdekt dat de gewone poetslipvis de spiegelproef met succes doorstaan heeft. Dat is een klassiek experiment om te bepalen of een wezen een zelfbewustzijn heeft.

De spiegelproef gaat terug tot een studie op chimpansees van de Amerikaanse psycholoog Gordon Gallup in de vroege jaren zeventig. De chimpansees hadden nog nooit eerder een spiegel gezien en de apen beschouwden hun eigen reflectie aanvankelijk als een bedreiging. Toen ze in de gaten kregen dat het spiegelbeeld eigenlijk een reflectie van zichzelf was, veranderde het gedrag van de dieren.

Na de grote mensapen werden in de loop der jaren ook onder meer olifanten, dolfijnen en kraaien aan de lijst van dieren toegevoegd. Mieren en mantaroggen vertonen in studies eveneens bijzonder gedrag voor de spiegel.

Japanse, Duitse en Zwitserse onderzoekers richtten hun aandacht onlangs op een minder evidente kandidaat voor de spiegelproef, namelijk de vissoort Labroides dimidiatus of gewone poetslipvis. Niet evident als je weet dat de spiegeltest gebaseerd is op het ongewone gedrag van het dier tegenover de nieuwe situatie met de spiegel. Zoals het proberen afvegen van een likje verf dat op het voorhoofd werd aangebracht. Dat betekent dat het dier zijn eigen gezicht herkent in de spiegel. Daarnaast is ook een goed gezichtsvermogen vereist en moet het dier weten dat die verfvlek daar niet hoort te zitten.

Ook de poetslipvis heeft een goed gezichtsvermogen en merkt parasieten op bij andere vissen die ze vervolgens wegplukt met de mond. De onderzoekers gingen er dus van uit dat het visje een ongewone vlek bij zichzelf ook wel zou zien en zou willen verwijderen.

Nadat tien visjes elk in een afzonderlijke tank met spiegel werden gezet, volgde het traditionele gedrag. De territoriale vissen zagen hun eigen spiegelbeeld voor iemand anders en vielen de spiegel aan om hun territorium te verdedigen. Na een tijdje werden de visjes vriendelijker voor hun spiegelbeeld. Ze voerden een dansje uit, wat voor een solitaire diersoort als vreemd gedrag wordt aanzien.

Vervolgens brachten de onderzoekers een gekleurde gel op de hoofden van acht van de poetslipvisjes aan. Alle dieren, uitgezonderd één, brachten aanzienlijk meer tijd door in de positie waarbij de gel te zien was in hun spiegelbeeld. Sommige schuurden de plek zelfs tegen de rotsen aan.

Deze gedragsveranderingen zouden een vorm van zelfherkenning aanduiden wat in verband wordt gebracht met bijzondere cognitieve capaciteiten zoals zelfbewustzijn.

Niet iedereen is er echter van overtuigd dat de poetslipvis een vorm van zelfbewustzijn heeft. Het is nog altijd mogelijk dat de vis de vlek als een parasiet aanziet op de huid van een andere vis en niet als iets op zijn eigen lichaam. Ook Gordon Gallup, de uitvinder van de spiegelproef, zegt aan New Scientist, dat de vis de vlek wellicht beschouwt als voedsel. Het is bovendien moeilijk om conclusies te trekken uit de spiegeltest omdat dierlijk gedrag altijd eenzijdig door een menselijke bril wordt gezien.

En zelfs al heeft deze diersoort een vorm van zelfbewustzijn, zal het voor de mens nooit helemaal duidelijk worden wat dit betekent in termen van concrete beleving.