Eigen kweek: hoe gezond is uw moestuin?

Groenten, fruit en eieren van eigen kweek hebben in deze tijden van PFAS- en andere vervuilingen een wankele reputatie. Maar paniek is nergens voor nodig, zegt Geert Gommers van Velt, als je een paar simpele voorzorgsmaatregelen in acht neemt.  

Nergens anders vind je zulke lekkere, verse en vitamine­rijke groenten en fruit als in je ­eigen tuin. Dat is de kraakheldere boodschap van Velt, Vereniging voor ecologisch ­leven en tuinieren, en partner van Maai Mei Niet.

‘Ik heb net mijn eerste ­kropsla van het jaar geoogst’, vertelt Geert Gommers, expert pesticiden en medewerker tuinen bij Velt. ‘Je trekt die uit de grond, houdt die onder de kraan en een halfuur later ligt er kraakverse sla op je bord. Met alle respect voor telers: een krop sla uit de supermarkt is al dagen onderweg en soms verlept. En bovendien daalt het vitaminegehalte onmiddellijk na de oogst.

‘Als je de tijd tussen oogst en bord beperkt, blijft het vitaminegehalte hoger. Wanneer je groenten vers zijn, eet je er ook meer van. Zo krijg je nog meer vitamines en vezels binnen. Daar maakt eigen kweek echt het verschil.’

Laat de groenten en fruit uit uw eigen tuin u smaken, is de bottomline. Maar Velt steekt de kop niet in de – vervuilde – grond. Gommers: ‘Er zijn een aantal plekken in Vlaanderen die te kampen hebben met historische, industriële vervuiling.

‘Denk aan de PFAS-vervuiling rond de 3M-fabriek in Zwijndrecht. In Beerse, Hoboken en de Limburgse Noorderkempen zijn een aantal sites historisch vervuild met zware metalen. Er zijn dus locaties waar je moet uitzoeken: kan ik hier op een verantwoorde manier groenten kweken of kippen houden?’

Ik maak Gommers attent op een appartementencomplex in mijn straat met namen als Wasserij en Kantfabriek, een souvenir aan een textiel­fabriek waar in de negentiende en twintigste eeuw borduursels werden geweven en tule werd gebleekt. ‘De textielindustrie was notoir vervuilend’, weet Gommers. ‘Als je op zo’n plek een moestuin wilt, neem je het best contact op met de omgevingsambtenaar van je gemeente. Zij weten wat er in het verleden vergund en gebeurd is.

‘En om zeker te zijn, kun je een bodem­staalanalyse laten doen naar zware metalen, minerale oliën en polycyclische aromatische koolwaterstoffen, of PAKs. Zo’n analyse kost 95 euro, zie het als een schappelijke investering voor een moestuin waar je twintig, dertig jaar in kunt tuinieren.’

Als het resultaat van de ­bodemanalyse positief is, wat volgens Gommers in 95 procent van de gevallen zo is, kunt u zichzelf laten gaan. Maar ook als de bodem vervuild blijkt, zijn er nog opties. Moestuinbakken met schone grond in de tuin zetten, bijvoorbeeld. Maar, zo weet ­Gommers, dat is de moeilijke optie: de grond droogt snel uit als het te droog is, zoals nu, en hij verzuipt als het lange tijd regent.

Vermijd pesticiden: 11 tips om te tuinieren zonder vergif

Kostelijke affaire

Een tweede optie is de vervuilde grond afgraven en afvoeren. ‘Dat is de duurdere optie,’ aldus Gommers, ‘maar het volstaat om zestig centimeter diep te gaan, omdat de meeste groenten en kruiden niet dieper wortelen en dus niet in contact komen met de vervuilde grond.

‘Bomen wortelen dieper, maar dat is geen probleem, omdat je een boom niet helemaal opeet. Bij uitgebreide analyses in Brussel, in een stedelijke omgeving dus, hebben we in 2022 in de vruchten van fruitbomen geen hoge gehaltes aan zware metalen teruggevonden.’

Een snelle berekening leert dat het mij minstens vierduizend euro zou kosten om de bovenste laag van mijn tuin te vervangen met gezonde grond, en dat zonder werkuren en materiaal. Een kostelijk affaire, beaamt Geert Gommers.

‘Ik zou opnieuw zeggen: stap naar de omgevingsambtenaar van je gemeente. Hij zal die kubieke meters niet vergoeden, maar hij zal je kunnen wijzen naar de bron van de vervuiling. Wij zijn van het principe: de vervuiler betaalt. Daar zijn we nog lang niet, maar ik ken weinig mensen die zulke bedragen zelf moeten ophoesten.’ 

Niet alleen in de grond zitten ongezonde stoffen. Ook via de lucht bereiken ons schadelijke stoffen. PFAS-deeltjes, bijvoorbeeld, kunnen zich aan fijnstof hechten en zo op uw bloemkool belanden. Iets waar je nog minder controle over hebt, aldus Gommers, omdat de wind vervuiling van veel verder weg kan aandragen. ‘Het goede nieuws is dat die vervuiling heel oppervlakkig is. Als je een krop sla of appel uit eigen tuin grondig wast, is er geen probleem. En iedereen heeft nu toch al die reflex?’

De term is gevallen: PFAS, kort voor poly- en perfluoralkylstoffen. Een familie van zesduizend forever chemicals die moeilijk worden afgebroken en waarvan we met steeds grotere zekerheid weten dat ze de gezondheid schaden. Zeker is dat ze ons immuunsysteem verzwakken, mogelijk veroorzaken ze kanker.

Hoe ongezond is glyfosaat echt? ‘Het mag niet op uw oprit, maar wel op uw bord’ 

Ei, of geen ei?

Een acuut geval van synchroniciteit: de dag na een eerste gesprek met Gommers valt een brief van mijn stadsbestuur in de brievenbus. In mijn buurt zijn verhoogde PFAS-concentraties gemeten. De bron van de vervuiling: de brandweerkazerne in mijn stad. Een klassiek voorbeeld, omdat blusschuim PFAS bevat.

Gommers had de dag ervoor al verwezen naar de PFAS-kaart van de Vlaamse overheid. Daar kun je opzoeken of je tuin in een risicozone ligt. Ongeveer 15 procent van Vlaanderen is geïmpacteerd, en dus ook mijn tuin. Wie binnen een straal van honderd meter rond de kazerne woont, krijgt de raad om geen zelfgeteelde groenten en fruit te eten en geen eieren van eigen kippen.

In een straal van vijfhonderd meter rond de kazerne is het niet raadzaam om putwater te gebruiken als drinkwater, of om de moestuin te besproeien. Ik woon op vierhonderd meter van de brandweerkazerne en mag dus zorgeloos groenten en fruit uit eigen hof eten.

‘Dat onderschrijven wij met Velt,’ aldus Gommers, ‘als je niet naast de bron van de vervuiling woont, mag je met een gerust hart in je moestuin groenten telen en kippen houden. Wij hebben ook een reeks concrete adviezen geformuleerd waarmee je het risico op PFAS-besmetting kunt veminderen (zie kaderstukje, nvdr).’

Een interessante vaststelling: voor PFAS is de Vlaamse overheid een pak minder streng in de leer dan de Nederlandse. Het Nederlandse Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu raadt regelrecht af om nog eieren van kippen uit je eigen tuin te eten. Het Vlaams Departement Zorg houdt het voorlopig op twee eieren per week. Alleen binnen de acuut vervuilde zones wordt het helemáál afgeraden. Twee weken geleden had Het Nieuwsblad nochtans ook PFAS aangetroffen in eieren van vijf kippenhouders buiten de acuut vervuilde zones. 

Heeft het dan zin om als particuliere tuineigenaar de grond in uw kippenren of de eieren te laten analyseren? Gommers: ‘Nee, de prijs is veel te hoog. Meten is weten, en analyses hebben hun nut, maar een PFAS-analyse kost tussen 250 en 300 euro. Dat is een pak geld, terwijl zelf kippen houden of groenten telen eigenlijk een besparing moet zijn. En een laatste argument: zelfs als je grond in je kippenren of je eieren positief testen op PFAS, is er nog altijd geen wetenschappelijke consensus over de ernst van de gezondheidsrisico’s. Ik lees dat toxicoloog Jan Tytgat nog altijd vasthoudt aan die één à twee eitjes per week.

PFAS is dan wel een ­issue bij eitjes, voor zelf geteelde groenten en fruit ligt dat anders, gaat Gommers voort. ‘Ten bewijze: we hebben courgettes, rode biet, tomaten en spinazie geanalyseerd uit de tuin van een Velt-lid dat in de buurt van de 3M-fabriek woont. In alle groenten waren de PFAS-concentraties geruststellend laag. Ze telen daar nog altijd in volle grond en eten hun groenten met ­gerust hart op.’

In ­Zwijndrecht heeft Velt ­samen met inwoners de ­gemeentelijke boomgaard nieuw leven ingeblazen. ‘We beheren daar tachtig hoogstammige fruitbomen. En cours de route zijn we daar ook geconfronteerd met de PFAS-problematiek. Vorig jaar hebben we vijftig appels,peren en walnoten laten analyseren. Gewassen en ongewassen, geschild en ongeschild. In alle fruitstalen lagen de concentraties tien keerlager dan de gezondheidsdrempelwaarden van deEuropese autoriteit voorvoedselveiligheid.’