De Noordzee heeft nood aan wat meer verwondering en liefde van haar meest nabije bewoners, vinden kenners. ‘Het beeld van de Noordzee als “vuile zee” is onterecht.’
‘Grijs, troebel en industrieel.’ De Noordzee heeft niet meteen een exotisch blue lagoon-imago. De film en tv-serie De wilde Noordzee van de Nederlandse duiker en onderwatercameraman Peter van Rodijnen stelt dat beeld op spectaculaire wijze bij. Hij toont een onderwaterwereld vol zeeleven, riffen en zeewiervelden die een bondgenoot zijn in onze strijd tegen de klimaatverstoring.
‘Onze Noordzee heeft bij de meeste mensen een niet al te beste reputatie’, vindt Jan Seys van het Vlaams Instituut voor de Zee (VLIZ), die aan de documentaire meewerkten. ‘Het beeld van de Noordzee als “vuile zee” is onterecht. De Noordzee is properder dan de Middellandse Zee, die er weliswaar blauwer uitziet.’
Om het imago van een van de drukste zeeën ter wereld als ‘grijze industriële zone’’ te ontmaskeren, somt Seys voorbeelden op van de vele stappen die al zijn gezet in de strijd tegen de vervuiling. ‘De hoeveelheid zware metalen in zee is gedaald dankzij maatregelen aan land, riolen worden niet langer rechtstreeks in zee geloosd en sinds tributyltin (TBT) – een stof in scheepsrompverf die hormoonverstorend werkt voor allerlei zeeleven – internationaal geweerd werd, is de purperslak na 30 jaar terug voor onze kust.’
Maar het grootste succesverhaal is ongetwijfeld het indijken van de olieverontreiniging. ‘In de jaren ‘60 was de trefkans op olievlekken op zee nog bijna 100 procent, nu is dat gedaald tot minder dan vijf procent’, aldus Seys ‘Dat komt onder andere omdat schepen vandaag hun afvalolie kunnen achterlaten in speciale ontvangstinstallaties in de havens.’
Toch is de kous daarmee niet af. De zeebodem is nog steeds historisch vervuild met PCB’s, pesticiden, het zeeschuim blijkt nogal wat PFAS te bevatten en voor onze kust ligt zo’n 30.000 ton oorlogsmunitie – met onder meer mosterdgas – en nog bijna 300 scheepswrakken.
Daarnaast is ook onderwatergeluidsoverlast door menselijke activiteit een onderschat probleem. Lawaai heeft een grote impact op zeedieren die geluid gebruiken om te communiceren of zich te oriënteren in een veelal donkere zee.
Airco van de planeet
Een boodschap die het VLIZ al 25 jaar uitdraagt, maar niet altijd even goed gehoord wordt, is dat de zee niet alleen een plek van vertier of een inspiratiebron voor kunstenaars is, maar ook een essentiële natuurlijke bondgenoot in de strijd tegen de klimaatverstoring.
‘Meer dan 90 procent van de overtollige warmte van de planeet wordt geabsorbeerd door de oceaan. In de winter is het daardoor aan zee zachter van temperatuur en in de zomer warmt het minder snel op. De zee is met andere woorden de airco van de planeet.’
‘Ons land loopt voorop in de bescherming van de Noordzee: het Belgische deel is al voor 37 procent beschermd. Daar zien we het zeeleven zich herstellen.’
Daarnaast helpt de zee ons in het verwerken van CO2. ‘Ongeveer een kwart van de menselijke CO2-uitstoot wordt door de oceaan geabsorbeerd. Dat is voor een stuk een fysisch proces: als de spanning van CO2 in de atmosfeer toeneemt, komt er meer in de oceaan terecht. Maar er is ook een actief proces waarbij fytoplankton, de basis van alle voedsel in de zee, net zoals groene planten aan land, CO2 opneemt en omzet in eigen suikers, waarbij het ook nog eens zuurstof produceert.’
Maar omdat plankton zo onzichtbaar is, is die cruciale rol van de zee als ‘blauwe long’ lang onderbelicht gebleven. Een extra troef van plankton is trouwens dat bij zijn afsterven een deel van de koolstof mee naar de bodem zakt, vervolgens met zand en slib wordt bedekt en daar honderdduizenden jaren blijft liggen.
Opnieuw natuurlijke oesterriffen
De Noordzee staat echter onder druk door menselijke activiteit. Vooral de grootschalige industriële sleepnetvisserij, die ook David Attenborough in zijn film Ocean op ongeziene en schrikwekkende wijze aanklaagt, zijn een aanslag op de zeebodem en de biodiversiteit.
In De wilde Noordzee is die aanklacht minder uitgesproken. ‘Je kunt onze kleinschalige kustvisserij, die ook met sleepnetten werkt, niet vergelijken met de Russische en Chinese fabrieksschepen die zich weinig van wetgeving aantrekken en ook binnen beschermde gebieden hun netten uitslaan’, verdedigt Seys. ‘Dat neemt niet weg dat sleepnetvisserij ook op kleinere schaal een negatief effect heeft. Denk maar aan de bijvangst die de natuurlijke balans van het ecosysteem verstoort.’
Toch is er hoop: in 2023 bereikten meer dan 100 lidstaten van de Verenigde Naties een akkoord om tegen 2030 30 procent van de zee te beschermen. Nu is dat slechts 8,3 procent . De weg is dus nog lang: zo moeten landen het VN-oceanenverdrag (High Seas Treaty) nog ratificeren in hun eigen nationale wetgeving. Zeker in gebieden buiten nationale grenzen is vandaag nauwelijks iets beschermd.
Goed nieuws is ook dat ons land voor een keertje vooroploopt. Voor de hele Noordzee zitten we vandaag al aan een bescherming van 20 procent, het Belgische deel van de Noordzee is zelfs al voor 37 procent beschermd. ‘Maar bescherming betekent niet automatisch dat het daar nu een onderwaterparadijs is’, nuanceert Seys. ‘In het overgrote deel van die 37 procent zijn nog steeds bodemverstorende activiteiten toegelaten. De bescherming betekent vandaag dus vooral behouden wat er al is en vermijden dat er in de toekomst grote infrastructuurwerken gebeuren. We hebben echter nood aan een actief beleid zodat de zeebodem zich écht kan herstellen en natuurlijke oesterriffen weer een kans krijgen.’
‘Zelfs kleine beleidsmaatregelen kunnen heel snel tot resultaten leiden’ benadrukt Seys. ‘Een mooi voorbeeld is de terugkeer van de tonijn in de Noordzee sinds enkele jaren dankzij visserijbeheer in de Middellandse Zee waar de paaigebieden van de Atlantische blauwvintonijn zich bevinden.’
Ook de windmolenparken zijn de facto beschermd gebieden. ‘Visserij is er om veiligheidsredenen verboden en daar zien we herstel van het zeeleven. Voor kabeljauwachtigen zijn de parken een veilige oase, anderzijds verschijnt op de palen van de windmolens extra voedsel voor andere vissen.
En de vrees dat windmolens vogels tot moes zouden verhakkelen? Die blijkt grotendeels ongegrond. ‘Sommige vogels zoeken de windmolenparken zelfs op als rustplaats, andere vogelsoorten vermijden ze, ook al verkleint dat hun gebied voor voedselverzameling’, aldus Seys.
Inktvis a la plancha aan de Noordzee?
We kunnen dus heel wat doen om de lokale natuur te beschermen en de milieuverontreiniging aan te pakken, maar wat met de klimaatverstoring? ‘Dat is andere koek’, zucht Seys. ‘Door de grootschaligheid van het probleem van de CO2-uitstoot, hebben we daar minder vat op. Nochtans is het klimaat een beslissende factor voor hoe onze Noordzee er in de toekomst zal uitzien: de mate van verzuring zal bepalen of kalkhoudende organismen op termijn nog zullen voorkomen (zeedieren hebben calciumcarbonaat nodig om te overleven, vooral voor het bouwen van harde structuren zoals schelpen en skeletten, nvdr) de temperatuur van het zeewater zal soorten als de kabeljauw, die nu al naar koudere wateren trekt, en de Noordzeegarnaal verdrijven. Andere warmwatersoorten zullen hun plaats innemen.’
Maar voor wie sardienen of inktvis a la plancha met een glas rosé op de zeedijk van Oostende een veelbelovend perspectief lijkt, hebben we slecht nieuws. ‘Dit is niet enkel een verhaal van een verschuiving van soorten’, waarschuwt Seys. ‘Richting de polen zal het zeeleven tijdelijk opfleuren, maar in de tropen en subtropen komt er niks bij, integendeel. Op wereldschaal betekent dit een verschraling van het zeeleven. Warmere temperaturen vormen een gevaarlijke cocktail van omstandigheden – minder voedsel, minder zuurstof – die het voor het zeeleven veel moeilijker zullen maken. We weten wat we moeten doen, we moeten het alleen doen’, besluit Seys.
Wereldoceaandag: monsters van het slijk, ook dit is de diepzee
