Eind augustus 2013 ontvluchtte ze Rusland met haar familie, maar journaliste en schrijfster Masha Gessen blijft strijdvaardig. In Het woord als wapen vertelt ze het spectaculaire verhaal van punkband Pussy Riot. ‘Het Kremlin brengt het land doelbewust terug naar de middeleeuwen.’
Nee, ze denkt er niet aan om binnenkort naar Rusland terug te keren. ‘Als je migreert, mag je niet nadenken over teruggaan.’ Voor me zit een kleine, tengere vrouw met een brede jeans, dikke brilglazen en een grote oorbel in haar linkeroor. Ondanks haar frêle verschijning is journaliste en schrijfster Masha Gessen al twintig jaar een van de meest kritische stemmen in Rusland. De man zonder gezicht, de ophefmakende biografie waarin ze Poetin neerzette als een paranoïde en kleptomane dictator, werd een wereldwijde bestseller, maar in het Russisch is hij nooit vertaald.
Zes maanden geleden heeft ze Rusland verlaten. Gessen is openlijk homoseksueel en vreesde voor de veiligheid van haar partner en drie kinderen. Verontrust door de toenemende vijandigheid tegenover holebi’s, keerde ze terug naar de Verenigde Staten, het land waar ze is opgegroeid en heeft gestudeerd. ‘Ik merkte dat ik plots niet meer gezien werd als een succesvolle journaliste, maar als een holebi. Vitali Milonov, de politicus achter de wet op de homoseksuele propaganda, heeft op televisie verklaard dat hij een wet zou laten goedkeuren om me mijn kinderen af te nemen. Op dat moment besefte ik dat het niet meer veilig was voor mijn familie.’
Haar vertrek heeft haar strijdlust niet getemperd. Twee jaar nadat het Russische kunstenaarscollectief Pussy Riot een punkgebed aanhief in de Moskouse Christus-Verlosserkathedraal, publiceert Gessen Het woord als wapen, het verhaal achter het ondertussen wereldberoemde optreden. Naast een opmerkelijk achtergrondverhaal is het boek ook een accurate analyse van de zorgwekkende koers die Rusland uitgaat.
Waarom wilde u een boek over Pussy Riot schrijven?
MASHA GESSEN: Na De man zonder gezicht hoopte ik eigenlijk het boek over de val van Poetin te schrijven. Die is er helaas niet gekomen, maar het verhaal van Pussy Riot is de beste illustratie van wat er wél is gebeurd. De vrouwelijke bandleden zijn de eerste slachtoffers van de repressie die Poetin begin 2012 ontketende.
Heeft het optreden van Pussy Riot Rusland veranderd?
GESSEN: Ik denk dat het vooral een impact heeft gehad op de mensen die veranderd konden worden. Pussy Riot heeft met dat optreden aangetoond dat het Kremlin het land doelbewust terugbrengt naar de middeleeuwen.
In het boek noemt u het proces tegen Pussy Riot een heksenproces. Wat bedoelt u daarmee?
GESSEN: Omdat ze beschuldigd werden van blasfemie. Op een bepaald moment beschuldigde een van de getuigen de meisjes er zelfs van dat ze bezeten waren, en dat ze duivelse sprongen maakten. Waarop de rechter protest aantekende ‘omdat de getuige geen medicus is en dus geen diagnose van bezetenheid mag stellen’.
Tijdens het proces legden de getuigen de meest hallucinante verklaringen af. Speelden ze onder één hoedje met de autoriteiten?
GESSEN: Rusland heeft een eindeloze geschiedenis van mensen die publiekelijk absurditeiten verklaren, omdat ze weten dat dat van hen verwacht wordt. Zeventig jaar lang zei zowat iedereen dat het communisme een fantastisch systeem was en de Sovjet-Unie het beste land ter wereld. Het publieke debat wordt op geen enkele manier aan de waarheid getoetst. Het openbare discours is een leugen waaraan de bevolking zich moet conformeren.
Hebt u ooit gedacht dat ze zouden worden vrijgesproken?
GESSEN: In Rusland eindigt slechts een half procent van de rechtszaken met vrijspraak. De verdachte krijgt ook altijd de straf die de aanklager vordert. Tijdens het proces heeft Poetin gezegd dat ze twee jaar zouden krijgen, dus kregen ze twee jaar. Het systeem is zo effectief dat het Kremlin de meeste zaken niet eens hoeft te monitoren.
Bent u verrast door de amateuristische wijze waarop het proces is gevoerd?
GESSEN: Nee, want ze kunnen gewoon niet beter. Het systeem heeft de rechters, aanklagers en advocaten niet om een proces behoorlijk te laten verlopen. De uitkomst van het proces was volledig in overeenstemming met Poetins idee van de natie. In zijn jaarlijkse beleidsverklaring in het parlement zei hij dat Rusland het licht van het conservatisme moet zijn, tegen de duisternis van de tolerante waarden die vanuit het Westen binnenkruipt. Rusland wil de internationale hoofdstad van het conservatisme worden.
De bandleden zijn ondertussen weer vrij. Lopen ze gevaar?
GESSEN: Jazeker. Poetin heeft Pussy Riot op een heel seksistische manier onderschat. Hij is ervan uitgegaan dat ze gewoon een stevig pak slaag nodig hadden, en dat twee jaar strafkamp het wel zou oplossen. Hij heeft nooit voorzien dat de hele zaak hen wereldberoemd zou maken.
Hoe verklaart u dat Poetin de situatie zo slecht heeft ingeschat?
GESSEN: Poetin is slecht geïnformeerd. Hij kijkt alleen naar zijn eigen televisiekanalen en weet dus niet wat er echt speelt in de wereld. Daar is hij pas achter gekomen toen het proces begon en hij op persconferenties vragen van buitenlandse journalisten kreeg. Zoals elke dictator zit hij in een soort van informatiebel en durft niemand hem slecht nieuws te vertellen. Bovendien geeft hij enkel om zijn thuispubliek. Hij wil zich afzetten tegen het Westen. In die zin is westerse kritiek zelfs een succes voor hem.
Veel waarnemers verwachtten een tolerantere Poetin toen hij aan zijn derde ambtstermijn begon. Die hebben we nog niet gezien.
GESSEN: Het is een misverstand dat het voor dictators voordelig zou zijn om institutionele hervormingen door te voeren. In een land zonder rechtbanken, verkiezingen of vrije media is repressie juist heel doeltreffend.
Gelooft u nog in de oppositie?
GESSEN: De oppositie heeft de repressie niet overleefd. Het is gewoon te riskant geworden om te protesteren. Betogers riskeren boetes van 20.000 roebel (ongeveer 500 euro) en gevangenisstraffen van meer dan vijf jaar. Dat maakt de drempel wel heel hoog. Zonder revolutionair klimaat krijg je nooit 100.000 mensen samen.
Waarom zijn holebi’s zo gevaarlijk voor dictators?
GESSEN: Ze komen vooral goed van pas. Holebi’s symboliseren vandaag het Westen, en het Westen is de vijand. Bovendien heeft Rusland nooit een seksuele revolutie gehad. De meeste Russen zijn ervan overtuigd dat ze nog nooit een homoseksueel hebben ontmoet. Dan is het niet moeilijk om hen te laten geloven dat holebi’s de vijand zijn.
Stel dat u drie uur lang een volledig vrij interview met Vladimir Poetin toegezegd krijgt. Wat zou u hem vragen?
GESSEN: (denkt lang na) Ik zou hem vragen te vertellen over zijn leven. Ik wil horen hoe hij de wereld ziet. Hoe hij zichzelf ziet. Dat weet ik zelf al: hij ziet overal vijanden, het Westen is destructief en de Sovjet-Unie en de KGB zijn de beste uitvindingen in de geschiedenis van de mensheid. En ik ben ervan overtuigd dat hij het zo zal zeggen.
Hoe ziet een Rusland zonder Poetin eruit?
GESSEN: De huidige repressie is zeer slecht voor het maatschappelijk weefsel. Het regime bezorgt het hele land een ontzaglijk groot trauma. Je kunt niet verwachten dat de bevolking daar meteen van herstelt zodra de dictator weg is. De kans is zelfs groot dat ze op zoek zou gaan naar een soortgelijke leider. Het duurt een hele tijd voor een samenleving een dictatuur te boven komt. In de voormalige Sovjet-Unie was Rusland veruit het meest getraumatiseerde land. Het probeert daar nog altijd van te herstellen.
DOOR JEROEN ZUALLAERT
Masha Gessen: ‘Poetin ziet overal vijanden, het Westen is destructief en de Sovjet-Unie en de KGB zijn de beste uitvindingen in de geschiedenis van de mensheid.’
