Beknopt woordenboek van de mondige kiezer (4):

er is niet meer wangedrag in de samenleving, alleen wordt het minder getolereerd.

VOLGENDE WEEK: Emotie (v.; -s)

Het brak CD&V-voorzitter Stefaan De Clerck zuur op in het VRT-programma Doe de stemtest, maar het was moedig van hem om niet zomaar voor minder belastingen te pleiten. Zijn partij wil het geld namelijk voor een ander beleid gebruiken. Belastingen dienen tenslotte niet voor het plezier om de burger centen te ontfutselen, wel om er de maatschappelijke solidariteit mee te betalen. Alleen liet De Clerck na om uit te leggen wat voor hem dan wel de goede zin van de fiscaliteit is. En die is, aangezien het om solidariteit gaat, bij uitstek ethisch, dus een kwestie van waarden.

De Clerck vergiste zich dan weer in zijn aanval tegen Agalev, door deze partij permissiviteit te verwijten. De groenen leunen immers zo zwaar op normen en waarden, dat ze wel neopuriteinen lijken. Gij zult uw leven veranderen! Misschien wilde De Clerck met die aanval de zorg om de ethiek wel monopoliseren voor zichzelf. De CD&V is inderdaad de enige partij die zich daar in haar verkiezingspropaganda, met haar baseline ‘voor mensen en waarden’, uitdrukkelijk op beroept. Al doet ze daar verder bitter weinig mee.

Nochtans berust elk partijprogramma hoe dan ook op een specifiek mens- en wereldbeeld. Het geeft aan hoe de partij ‘het goede leven’ wil organiseren en is daardoor in wezen ethisch van aard. Toch hebben partijen het nooit over die samenhang, meestal uit angst om betuttelend te lijken. Want ethiek gaat over waarden, die concreet gestalte krijgen in normen en dan in leefregels worden gegoten. Maar de hedendaagse, zich vrijgevochten wanende, individualistische ‘burger’ houdt er niet van om gedragsregels voorgehouden, laat staan opgelegd te krijgen.

Ethiek en waarden worden daardoor, als ze al eens ter sprake komen, algauw verengd tot hun meest elementaire vorm, de normen die verbonden zijn met de godsdienst. In België bleef de katholieke kerk tot voor kort erg machtig als normgevend instituut. Ze eiste trouwens lang het monopolie op als bron van alle waarheid. Ironisch genoeg doet een soortgelijke verenging zich voor binnen de kerk zelf. De paus wordt meestal beoordeeld op de seksuele moraal die hij predikt, hoewel het katholicisme een veel ruimer waardepalet omvat. De verenging leidt er niettemin toe dat de CD&V zich, met een beroep op haar evangelische inspiratie, makkelijk als enige waardepartij kan voordoen. Vandaar dat de C in de partijnaam er altijd inzet van discussie blijft.

‘Normen en waarden’ kwam als thema uit de Nederlandse politiek overgewaaid. Nog altijd houdt het christen-democratische CDA daarover een interactieve website in stand, gepatroneerd door partijleider Jan Peter Balkenende. Er klinkt vooral erg veel pessimisme in door. De toon wordt gezet in het openingsstatement van de filosoof Anton Zijdeveld, voor wie alle schuld in de ‘doorgeschoten individualisering’ ligt. Die maakte van vrijheid vrijblijvendheid, van mondigheid brutaliteit, van individualisme egoïsme en van emancipatie ruwheid. Het thema was nuttig in de Nederlandse politieke context. Met haar pleidooi voor een nieuw fatsoen dacht het CDA in te spelen op een traditioneel conservatisme in het ‘volksgevoel’. Het kon dienen als tegenwicht voor het andere populisme van toen, dat van Pim Fortuyn, dat heel libertair leek, maar ook heel strakke, soms repressieve leefregels bevatte.

ONUITSTAANBAAR ETTERTJE

Het pessimisme over ‘de tegenwoordige tijd’ klinkt ook in Vlaanderen door. Iedereen is onverschillig, zo heet het dan. Jongeren zijn bevangen door seks en drugs en staan op de bus hun zitje niet meer af aan wie slecht te been is, laat staan dat ze nog eens een oud vrouwtje de straat zouden overhelpen. Mensen laten hun afval overal achter, rokers paffen er maar op los, al te haastige chauffeurs snijden andere weggebruikers de pas af en steken dan ook nog eens de middenvinger op. Om het nog maar niet te hebben over de criminaliteit.

Is er echt sprake van verlies aan waarden en verval van normen? Waardeonderzoek toont aan dat ’traditionele’ noties als gezin en arbeid het hoogst blijven scoren bij de Belgen. Maar de motieven ervoor zijn veranderd. Is bijvoorbeeld het huwelijk nu een wankel instituut, dan blijft trouw tussen partners wel belangrijk. Niet meer omdat bijvoorbeeld de kerk dat oplegt, maar uit respect voor de partner. Het individualisme neemt zeker toe, uit een verlangen naar autonomie en zelfbeschikking. Dat is niet hetzelfde als egoïsme. Leven de Belgen met minder zekerheden, hun betrokkenheid of zin voor verantwoordelijkheid – hun burgerzin – hoeft er niet voor af te takelen.

Het is zelfs goed voor de kwaliteit van de samenleving dat mensen meer op hun rechten staan. Vrouwen hoeven het niet te accepteren dat ze worden geslagen door hun man, werknemers dat ze worden afgesnauwd door hun bazen, homo’s dat ze geen huis gehuurd krijgen, andersgekleurden dat ze de disco niet in mogen, omwonenden van een luchthaven dat ze uit hun slaap worden gehouden. En bestaat er nog racisme of homofobie, zeker sinds de jaren 1990 neemt in België de burgerschapsmoraal toe. Maar daar gingen dan ook de ‘permissieve’ jaren ’80 aan vooraf, die evenwel niet de zeden en gewoonten, maar alleen het geld de vrije baan gaven. Het was de tijd van het wilde neoliberalisme, toen alles goed leek om rijk te worden en yuppies, speculanten en managers tot de helden van de dag waren uitgeroepen. ‘Beursgoeroe’ Ivan Boesky kon toen openlijk orakelen dat hebzucht ‘gezond’ was. De gevolgen daarvan – ingestorte beurskoersen en financiële schandalen – zijn nog altijd niet opgeruimd.

Elke samenleving kent wangedrag en immoraliteit, volgens welke criteria dat ook wordt gemeten. Ook vandaag zijn er dus onder ons sociale hooligans en lieden die zich aan anderen niks gelegen laten. Als mensen zich dan toch meer en meer storen aan andermans gedrag of (gebrek aan) waarden, heeft dat een andere reden. Wangedrag valt sneller op en wordt minder getolereerd. Het kan niet anders, want mensen, hoe autonoom ze ook denken te zijn, worden onderling steeds afhankelijker. Een kwelduiveltje op school valt nog onder controle te houden, maar in overbevolkte klassen is hij meteen een onuitstaanbare etter. Op een lege autosnelweg kan een snelheidsduivel zijn gang gaan, maar wanneer daar nu altijd een file staat, zal de laagvlieger op de pechstrook anderen onvermijdelijk ergeren en moet hij bij voorkeur meteen op de bon. Vroeger kon een leeg blikje achteloos in de vrije natuur worden gekieperd, vandaag is het afval een gigantisch probleem, want er bestaat geen vrije natuur meer om het zomaar te dumpen, ook al omdat niemand nog een stort in zijn achtertuin wil.

Als politici het over de file of het afval hebben, beroepen ze zich het liefst op experts en wetenschappelijke studies. Dat slag technocratie verbergt evenwel de maatschappelijke samenhang en de onderlinge afhankelijkheid. Die samenhang heeft alles te maken met waarden en daaruit voortvloeiende normen, want het gaat over de collectieve organisatie van de samenleving. En die is per definitie meer dan de som van individuele verlangens.

Collectieve organisatie is bij uitstek een politieke opdracht. Het zou de burger in het stemhokje dus helpen als politieke partijen het wat explicieter en vooral concreet over hun waarden hadden. Met een stelling als die van SP.A-voorzitter Steve Stevaert, die het socialisme vandaag gelijkstelt met ‘alles wat goed is voor de mensen’, schiet de kiezer niet veel op. Idem voor de ‘waarden’ in de CD&V-slogan, die alleen maar verwijzen naar de loze idee van de ‘verbondenheid’. Ze is loos, want elke partij wil, op grond van bepaalde waarden, een vorm van maatschappelijke verbondenheid organiseren.

Het zou voor politici zelf goed zijn om meer over waarden te spreken. Wanneer ze zich, zoals nu, beperken tot oplossingen en voorstellen voor ditjes en datjes, over geïsoleerde kwesties, lijkt politiek algauw alleen om belangen en belangetjes te gaan, niet om een ethische of morele keuze. Zo zullen politici dan ook worden beoordeeld, op de belangen die ze verdedigen. Dan gelooft niemand nog dat ze iets uit innerlijke overtuiging doen. Dat ongeloof is het kweekbed van het cynisme. Politici hebben daar nu al zo- veel over te mopperen.

Marc Reynebeau

ALLE POLITIEK GAAT OVER WAARDEN. MAAR DE POLITICI HOUDEN DAT STIL.