Sociale media zijn even verslavend als alcohol: ‘Internet is een hersenverstoringsmachine’

© Getty Images
Jeroen Zuallaert

We worden collectief dommer, zitten te veel op internet en moeten dringend terug op zoek naar de waarheid, zegt filosofe Susan Neiman.

Susan Neiman is onder moraalwetenschappers niets minder dan een wereldster. Met boeken als Morele helderheid, Waarom zou je volwassen worden? en Verzet en rede in tijden van nepnieuws schreef ze regelrechte bestsellers. Als directeur van het Einstein Forum in Potsdam doet ze onderzoek naar hoe Duitsland omgaat met zijn oorlogsverleden.

Op 9 november treedt ze op tijdens de Nacht van de Vrijdenker in Gent, waar ze geïnterviewd wordt door Alicja Gescinska. Onder de titel Hoe filosofie ons verstand kan wapenen tegen de onzin in de wereld wil ze benadrukken hoe belangrijk kritisch denken is in een tijdperk waarin we voortdurend worden overspoeld door leugens, propaganda en fake news.

‘Het is een probleem dat ouder is dan de boekdrukkunst’, vertelt Neiman ons aan de telefoon. ‘Het grote verschil is dat er vandaag geen poortwachters meer zijn. De bedenkers van sociale media – en ik gebruik ‘denken’ in de ruimste zin van het woord – zagen zichzelf als verdedigers van de democratie. Ze dachten dat het de democratie ten bate zou komen om de poortwachters uit te schakelen. Ze hebben er nooit over nagedacht dat hun platformen gebruikt zouden worden om opzettelijk leugens te verspreiden.’

Het internet en vooral de sociale media zijn gewoon ontworpen om ons verslaafd te maken.

Zijn mensen tegenwoordig minder in staat om kritisch te lezen?

Susan Neiman: Dat lijkt me redelijk evident.

Hebt u daar een verklaring voor? Zijn we collectief dommer geworden?

Neiman: Jawel. We zijn vooral ongeduldiger geworden met lange teksten. Ik merk ook bij mezelf dat ik het moeilijker heb om lange teksten te lezen en te doorgronden. Als dat bij mij al zo is, dan geldt het zeker voor de digital natives die met het internet zijn opgegroeid. Het internet is een hersenverstoringsmachine.

Overdrijft u niet?

Neiman: Ik ben geen internetbasher, maar het is toch duidelijk dat er enorme nadelen aan voortdurend internetgebruik verbonden zijn? Het is een beetje zoals alcohol: er is niets mis met eens iets te gaan drinken, maar je kunt verslaafd raken. In Japan en Zuid-Korea hebben psychiaters onlangs internetverslaving gedefinieerd als een mentale aandoening. Bovendien zijn het internet en vooral de sociale media gewoon ontworpen om ons verslaafd te maken. Maar daar kom je enkel achter als je nu en dan eens een digitale pauze neemt.

Hoe gaat u er zelf mee om?

Neiman: Het wordt steeds moeilijker om plekken te vinden die offline zijn. Vroeger huurde ik weleens een vakantiehuisje op het platteland, zonder enige vorm van bereik of internetaansluiting. Dan ging ik zes weken aan een stuk lezen en schrijven, en ging ik een keer per week naar het dichtstbijzijnde dorp om inkopen te doen. Dat was enorm nuttig. Maar het wordt steeds moeilijker.

Overheden antwoorden doorgaans met wetten en regelgeving. Maar u vindt dat we vooral aan onszelf moeten werken?

Neiman: Begrijp me niet verkeerd: overheden moeten wel degelijk de regelgeving aanscherpen. Daarom is het zorgwekkend dat Facebookbaas Mark Zuckerberg onlangs getuigde voor het Amerikaanse Huis van Afgevaardigden dat hij niets zou ondernemen tegen Donald Trumps campagneteam. Dat zal ook tijdens deze presidentsverkiezingen dus de mogelijkheid hebben om leugenpropaganda via Facebook te verspreiden. Zuckerberg vindt het kennelijk geen enkel probleem dat het team van Trump advertenties rondstuurt die zich bijvoorbeeld specifiek op Afro-Amerikanen richten om hen aan te moedigen niet te gaan stemmen. Dat is regelrechte leugenpropaganda, waartegen enkel overheden kunnen optreden.

U hebt geen hoge pet van Mark Zuckerberg als intellectueel.

Neiman: We weten allemaal hoe Facebook begonnen is. Zuckerberg was een Harvardstudent die een website wilde maken waarop hij en zijn medestudenten een score gaven aan vrouwen: who’s hot and who’s not. Lijkt u dat het project van een diepzinnig denker? Wel, hij heeft sindsdien geen enkele blijk van denkvermogen gegeven.

Sociale media zijn even verslavend als alcohol: 'Internet is een hersenverstoringsmachine'

Wie het maatschappelijk debat een beetje volgt, krijgt de indruk dat mensen er nauwelijks nog belang aan hechten of gebeurtenissen waar zijn of niet. Hoe komt dat?

Neiman: Ik zie drie intellectuele trends die daarbij samenwerken. Ten eerste is er het neoliberalisme, dat elke vorm van waarde reduceert tot een economische kwestie. Ironisch genoeg delen de neoliberalen die overtuiging met hun sterkste tegenstander, want ook marxisten reduceren elke vorm van waarde tot economische waarde. Ten tweede is er de evolutionaire psychologie, die elke vorm van menselijk gedrag verklaart in termen van wat onze voorouders deden om aan voortplanting te kunnen doen. Een ronduit belachelijke these, maar ze wordt wel breed aanvaard. En ten derde is er natuurlijk het postmodernisme, dat stelt dat elke zoektocht naar de waarheid eigenlijk een zoektocht naar macht is. Dat is in bepaalde gevallen zeker waar, maar de volgers van Michel Foucault zijn er gewoon veel te ver mee gegaan.

Die trends zijn vandaag zodanig alomtegenwoordig dat we ze niet langer als trends zien maar als wetmatigheden. En er is natuurlijk ook gewoon de menselijke luiheid.

Hebt u er een verklaring voor waarom net die trends zo veel navolging kennen?

Neiman: Wel, Foucault heeft natuurlijk gelijk als hij zegt dat we voortdurend misleid worden. En er zijn gebeurtenissen, zoals de Irakoorlog, waarbij we massaal misleid zijn geworden. (denkt na) Ik vind het altijd opmerkelijk dat veel Europeanen nog steeds lijken te denken dat George Bush jr. oprecht van plan was om democratie naar Irak te brengen of een boze dictator omver te werpen. Dat is nooit het geval geweest: het ging letterlijk alleen maar om olie. Amerikanen, vooral de linkerzijde, beseffen dat veel beter.

Al zou links Amerika zijn huidige president ongetwijfeld onmiddellijk inruilen voor George Bush jr.

Neiman: We weten hoe verschrikkelijk Bush was, maar we konden natuurlijk niet vermoeden dat het erger zou worden. Mijn punt is: als je zodanig belogen bent, is het natuurlijk heel verleidelijk om alle politici en experts ervan te verdenken dat ze enkel hun eigen belangen verdedigen.

Hoe kunnen we mensen opnieuw interesseren voor de waarheid?

Neiman: Door voortdurend standaarden van ernst, feitelijkheid en bewijsvoering te hanteren. Ik vergelijk het weleens met de juridische wereld. Je hebt processen, waarin rechters luisteren naar de argumenten voor en de argumenten tegen, en uiteindelijk een oordeel vellen. Dat doen we voortdurend.

In het algemeen vind ik het nuttig om mensen die zeggen dat ze de waarheid niet belangrijk vinden te confronteren met het belang van waarheid in hun eigen leven. Vinden mensen het belangrijk of een geneesmiddel écht werkt? Vinden ze het belangrijk dat het voedsel dat ze eten écht bevat wat op de verpakking staat? Ons leven is echt afhankelijk van veel kleine banaliteiten waarin waarheid wél belangrijk is. In mijn ervaring helpt die denkoefening echt om mensen te overtuigen dat waarheid er echt toe doet.

Nacht van de Vrijdenker, zaterdag 9 november, Kunstencentrum Vooruit in Gent

Susan Neiman

– 1955: geboren in Chicago (VS), groeit op in Atlanta

– 1986: studie filosofie aan Harvard, doctoreert bij John Rawls en Stanley Cavell

– 1989: gaat moraalfilosofie en politieke filosofie doceren in Yale (tot 1996) en in Tel Aviv (1996-2000)

– 2000: wordt directeur van het Einstein Forum in Potsdam (Berlijn)

Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier

Partner Content