Op 25 en 26 oktober vindt in Antwerpen een internationale conferentie plaats, ‘Health Care for All’, over een wereldstrategie tegen aids, tbc, malaria en andere ziekten. Volgens Peter Piot, hoofd van UNAIDS, is aids ook een probleem van mensenrechten.
Wat moeten we precies verstaan onder die ‘human security’, een concept dat aids tot een geopolitiek probleem maakt?
Peter Piot: Het gaat om ‘menselijke veiligheid’ in een heel ruime zin. Traditioneel betekent veiligheid dat je niet aangevallen wordt of zo, maar nu bedoelen we met ‘veiligheid’ ook dat je je kunt ontplooien als mens, dat je niet in extreme armoede hoeft te leven en van je rechten kunt genieten. Het is mede door (de Amerikaanse diplomaat) Richard Holbrooke dat aids in dat kader ter sprake is gekomen in de Veiligheidsraad. Die betekenisverschuiving in het woord security is ook al in het academisch denken doorgedrongen: human security, in de zin dat veiligheid méér is dan afwezigheid van conflict.
De redenering is dat je moet kijken naar wat conflicten voedt. Veel conflicten, zowel binnenlandse als internationale, komen voort uit ongelijkheden: als ik niets heb en jij hebt alles, dan kom ik bij jou stelen. Of als ik te veel mensen bij me heb, en jij hebt veel ruimte, dan stuur ik ze naar jou. Door aan die dingen aandacht te schenken, kun je sommige conflicten voorkomen.
Toen ik met UNAIDS begon, vroeg ik me af hoe je de wereld kon mobiliseren tegen aids. Gewoon met statistieken zou het zeker niet lukken. Ik was er al snel van overtuigd dat het probleem alleen grondig kon worden aangepakt door het in een politieke context te plaatsen. De lieden die de wereld controleren, moest aan het verstand worden gebracht dat er een ernstig probleem is. En er zijn maar twee manieren om dat te doen. Eén, zeggen dat het geld kost: als je er niets aan doet, kost het meer geld dan als je er wel wat aan doet. Twee, als je er niets aan doet, wordt het gevaarlijk: ofwel ga je er zelf aan kapot, ofwel veroorzaakt het zulke instabiliteit dat het je weer geld gaat kosten.
Dat was de strategie. Vandaar dat we er _ met UNAIDS _ bewust aan gewerkt hebben om dat in de Veiligheidsraad en in de Algemene Vergadering te brengen, eerder dan in bijvoorbeeld een forum van ministers van Volksgezondheid.
Welk belang heeft dat voor de concrete bestrijding van de ziekte?
Piot: Als het in de Veiligheidsraad is besproken, moet het wel serieus zijn, denken politici. Zo zijn er heel wat deuren opengegaan die voorheen dicht bleven _ op het niveau van staatshoofden, eerste ministers _, zowel in ontwikkelingslanden als in Europa. Zodra iets een veiligheidsprobleem is, vormt geld geen probleem meer. Dan ga je meteen from the M-word to the B-word, van millions naar billions. Je komt in een totaal andere dynamiek, waar in miljarden geteld wordt. In de VS stonden de Republikeinen en conservatieven niet erg open voor aidsbestrijding in ontwikkelingslanden. Maar toen het een ‘security-problem’ werd, sloeg hun houding plotseling om. Ook de International Crisis Group en nog andere denktanken begonnen er papers over te maken. De inlichtingendienst CIA heeft zelfs een heel rapport opgesteld, waarvan ook een publieke versie bestaat.
Waar komt dat op neer?
Piot: Daarin staat dat grote epidemieën, die door grote sterfte de economie ontwrichten, een land kunnen destabiliseren. Aids is bovendien geen ziekte als een andere. De meeste ziektes treffen vooral wie arm is, maar bijna iedereen kan aids krijgen, want ongeveer iedereen heeft seks. In alle Afrikaanse landen bezuiden de evenaar sterven elk jaar meer leerkrachten aan aids dan er gevormd worden. Hetzelfde geldt voor dokters, ingenieurs, enzovoort. Bij aids sterven dus ook de mensen die hun land moesten ontwikkelen, en dat veroorzaakt politieke instabiliteit. Men vermoedt dat in veel legers meer dan de helft van de soldaten besmet is. Gegevens daarover zijn meestal staatsgeheim, maar je mag aannemen dat de verschillende bezettingsmachten in Congo voor meer dan de helft seropositief zijn. Die zullen doodgaan, en wie zal dan het land nog verdedigen?
Je hebt dus enerzijds economische destabilisatie die armoede genereert. Anderzijds politieke destabilisatie die tot lokale conflicten kan leiden. En dan heb je nog de gevolgen van de epidemie voor kinderen. Al die wezen, ongeveer 14 miljoen al, wier ouders aids hadden. Dat is een reservoir voor de warlords van de regio. Stop die kinderen een kalasjnikov in hun handen en ze zijn weg. Ze hebben meestal toch niets te verliezen. Dat alles samen leidt in het Westen tot de vrees dat aids destabilisatie veroorzaakt. En inderdaad, als je kijkt naar landen in Zuidelijk Afrika waar miljoenen mensen besmet zijn, waar één op de drie volwassenen binnen tien jaar zal sterven… Dat is toch ongehoord?
Botswana is als door een oorlog getroffen.
Piot: Botswana was het succesverhaal in Afrika. Dat was geen ontwikkelingsland meer, het was een middle income country, ze kunnen zelfs geen goedkope leningen van de Wereldbank meer krijgen omdat ze ’t te goed gedaan hebben. En nu… Maar Botswana neemt aids nu wel heel ernstig, de president heeft besloten om die dure behandeling ter beschikking te stellen van het volk. In de bevolkingspiramide zie je het zogenoemde schoorsteeneffect: vanaf 25 jaar een hele hap eruit, wie overblijft, zijn de grootouders en de kinderen. Nu wordt alles erop gezet om die jonge generatie door preventie in leven te houden. En om degenen die nu besmet zijn in leven te houden en te laten blijven produceren. Want de productie neemt af, de groei van het bruto nationaal product gaat achteruit. Ook in Zuid-Afrika zie je dat. Ze hebben daar nu toch tegen de 5 miljoen seropositieven, op een bevolking van 40 miljoen. Beeld je in dat in België 1,5 miljoen mensen seropositief zouden zijn: onze sociale zekerheid, ze zit al niet in schitterende papieren, zou totaal failliet zijn. Wij zouden dat ook niet kunnen bolwerken.
Daarom ben ik in de kritiek op de zwaar getroffen Afrikaanse landen het met één ding eens, dat is dat ze veel te lang gewacht hebben om het probleem aan te pakken. En nu kan geen enkel land het meer alleen de baas.
Aids bespoedigt de implosie van Afrika?
Piot: Nee, er waren landen waar goede hoop was. Zuidelijk Afrika, met uitzondering van Angola: Zuid-Afrika, Botswana, Namibië, Swaziland (dat ongeveer geen schulden heeft), Mozambique… Maar juist in die landen slaat aids het hardst toe, omdat ze door de epidemie niet de vrucht van hun werk kunnen oogsten. Ik denk zelf dat het nog niet te laat is. Maar er is wel een generatie verloren gegaan. Zowel lokale overheden als de internationale organisaties en de ontwikkelingssamenwerking hebben aids verwaarloosd en onderschat. We moeten nu alles op de jongeren zetten, die onbesmet houden. Dan moet je heel vroeg met preventie beginnen. En we moeten een behandeling geven aan de generatie die nu besmet is, zodat die mensen langer in leven blijven en langer in de maatschappij functioneren. Als je twee jaar langer blijft leven, zijn er twee jaar langer minder wezen, twee jaar langer kinderen die in school blijven, enzovoort.
Hoe lang kan iemand die besmet is nog blijven leven?
Piot: Tussen de 5 en de 15 jaar. Dat is een van de redenen waarom het zo’n probleem is. Het is ook een verborgen epidemie, niet alleen sociaal, vanwege het stigma, maar ook persoonlijk, omdat je 10 jaar lang niets kunt voelen en dus niet weet dat je besmet bent.
We weten nu intussen wel wat werkt en wat niet. In Senegal bijvoorbeeld zijn ze halverwege de jaren tachtig, nog voor er echt een probleem was, met aidspreventie begonnen. Door een interessante coalitie van overheid, imams, volksgezondheidsspecialisten en ngo’s. Op de een of andere manier heeft dat gewerkt. Ze hebben zeer expliciete seksuele voorlichting op school gegeven, condooms verspreid enzovoorts. Ook in Uganda, het land dat het zwaarst getroffen was toen Yoweri Museveni aan de macht kwam, en in Tanzania en Zambia heeft die voorlichting succes gehad. In die landen worden vandaag veel minder mensen besmet dan vijf jaar geleden, vooral bij jongeren. Daar heb je dalende trends. In Zuidelijk Afrika heb je die nog niet. Maar daar hebben ze de zaken ook niet zo grondig aangepakt.
Waarom niet?
Piot: Ik denk omdat het met seks te maken heeft. Daardoor heeft men het er moeilijk mee om erover te praten. Misschien zijn wij, die ons vanuit het Westen met aids bezighouden, niet altijd even gevoelig geweest voor het feit dat dat gemakkelijk ervaren werd als een racistische houding tegenover de seksualiteit van de Afrikaan. En heeft dat een soort defensieve reactie opgeroepen.
Die landen hadden natuurlijk ook zoveel andere problemen aan hun hoofd, en wij, die ons met volksgezondheid bezighouden, hebben het ook op een totaal verkeerde manier aan de man proberen te brengen. Met cijfers over hoeveel mensen er zullen doodgaan. Mensen gaan dood van vanalles. En men heeft niet tijdig ingezien dat aids totaal anders is dan alle andere gezondheidsproblemen waar men mee te maken had. Veel fundamenteler ondermijnend voor de maatschappij, omdat de ziekte iedereen treft. Aids blijft groeien, omdat het te maken heeft met seks, en omdat er zo’n stigma op rust.
We hadden van het begin af aan de regeringsleiders moeten aantonen dat aids een economische ramp betekent, dat hun leger eraan zou gaan, hun land gedestabiliseerd zou worden… Ik heb ongeveer alle Afrikaanse presidenten gesproken en dat is het soort argumenten waar ze gevoelig voor zijn. En op die manier kun je de morele problemen opzijzetten, of het ongemak die ze meebrengen.
Hoe is de situatie buiten Afrika?
Piot: Het meest getroffen is het Caribisch gebied. Een aantal staatjes, verenigd in de organisatie Caricom, hebben van aidsbestrijding nu ook een topprioriteit gemaakt. Toch ligt het ook bij hen moeilijk, want homoseksualiteit is er veelal nog illegaal. Maar de eerste bron van inkomsten voor deze landen is het toerisme, en ze hebben ingezien dat het economisch een ramp voor hen zou zijn. Afrika geeft hen een blik op de toekomst die zij moeten voorkomen.
Ook in Azië neemt de aidsepidemie uitbreiding.
Piot: In Azië is het gevaar heel groot. Ten eerste wonen daar de meeste mensen. Ten tweede had je daar Thailand met zijn seksindustrie, niet alleen internationaal maar ook voor de eigen bevolking. Maar dankzij massale campagnes _ onder andere met ontwikkelingsprogramma’s in het noorden, waar veel prostituees vandaan komen _ heeft Thailand vandaag minder besmettingen dan vijf jaar geleden. Momenteel heeft Cambodja het grootste aidsprobleem in Azië. Na twintig jaar Rode Khmer is het sociale weefsel er helemaal verwoest. Maar ook daar zijn ze er op de Thaise manier tegenaan gegaan, en ze boeken resultaten.
Myanmar, het vroegere Birma, is een groot probleem. De junta daar zegt dat er geen aidsprobleem is, terwijl wij weten dat er een gróót aidsprobleem is. Het heeft daar ook te maken met drugs _ met spuiten: heroïne is er spotgoedkoop _ en veel Myanmarese vrouwen zitten in de bordelen in Bangkok. Het is voor ons heel moeilijk werken in Myanmar. En aids moet je regionaal zo niet mondiaal aanpakken. Als Myanmar zo’n aidshaard blijft, die mensen naar Bangkok en zo blijft sturen… Geen enkel land is vrij van aids. In Vietnam neemt het aantal seropositieven ook toe, wat ook daar veel te maken heeft met drugs, vooral in het noordwesten, langs de grens met China.
China heeft onlangs erkend dat het een serieus aidsprobleem aan het krijgen is. In het zuiden met drugs. In de provincie Henan is er een zaak geweest met bloed dat besmet was. Een heel groot schandaal in een heel arme streek. Ook in India komt aids steeds meer voor, het grote probleem is ook daar het stigma, het niet praten over seks, de hypocrisie. Als we ooit naar de honderd miljoen besmette mensen gaan, zal het in China en in India gebeurd zijn: één procent van een miljard is heel veel volk.
Ook in Oost-Europa neemt aids geweldig uitbreiding, maar daar wordt er niets aan gedaan. Behalve in Oekraïne.
De kwestie van de drugs?
Piot: In Afrika speelt dat bijna niet mee. Daar wordt veel cannabis gerookt, maar voor aids is dat niet zo belangrijk. Maar als je bijvoorbeeld in Azië kijkt naar de plekken waar aids een probleem vormt, valt het op dat ze allemaal _ buiten Thailand _ op de drugroutes liggen. Van Manipur in het noordoosten van India over Myanmar naar Yunnan in zuidelijk China en Noord-Vietnam… Dat is een uitgestrekt gebied waar drugs gemaakt worden en drugroutes doorheen lopen, en waar de heroïne goedkoper is dan de spuit. Nu beginnen we een soortgelijke uitbreiding te zien in Sinkiang en in de Centraal-Aziatische republieken: aids is zich heel duidelijk aan het verspreiden langs de voormalige zijderoute, die nu een drugroute is geworden, ook naar Europa. Ook Oost-Europa en Rusland zijn probleemgebieden geworden.
En daar is het probleem nog veel complexer dan in Afrika omdat er ook criminaliteit mee gemoeid is. Je moet werken in een milieu dat sterk gecontroleerd wordt door allerlei maffia’s. En omdat aids daar gelieerd is met drugverslaving, wordt de bespreekbaarheid ervan nog extra bemoeilijkt. En men vergeet dat die mensen seks hebben, en dat ook niet-junkies naar de hoeren gaan. De drugshandel is samen met seks de ‘drijvende kracht’ achter de aidsepidemie.
Je hebt te maken met twee soorten drugs: drugs die ingespoten worden, zoals heroïne die vooral in Azië en Oost-Europa wordt gebruikt, en drugs die gerookt worden, zoals crack die vooral in de VS wordt gebruikt en bovendien seksueel stimulerend is. Dat is een hele cultuur geworden.
Een belangrijk element in de strijd tegen aids is volgens u het expliciet bespreekbaar maken van seks. Daarmee komt u in de problemen in moslimlanden en andere gesloten culturen.
Piot: Wat bespreekbaar is, is niet zozeer gebonden aan islam of christendom. Wij werken veel met MTV _ de universele jeugdcultuur, maar de hele tijd passen we de boodschap wel aan de lokale normen aan. Je kan gewoon in veel landen niet op tv een condoom tonen en over seks praten. Denk aan Vlaanderen: ik was de eerste die daar een condoom toonde op tv. Dat is niet lang geleden, wat ook betekent dat het zeer snel kan veranderen. We moeten zeker niet vanuit het Westen andere culturen de les gaan lezen. Maar het is zeker zo dat bijvoorbeeld in landen in het Midden-Oosten geweldige taboes bestaan omtrent seks, vrouwen, homoseksualiteit. Hoe pak je dat aan? Een ander probleem heb je bijvoorbeeld met de katholieke kerk: dat gaat dan niet zozeer over seks, maar over het condoom. Maar moslims… Met UNAIDS hebben wij zelf een video gemaakt over de rol van imams in de strijd tegen aids. Ik denk dat er dingen op rekening van de godsdienst worden geschreven die veeleer voortkomen uit de cultuur.
Geregeld komt u terug op de rol van discriminatie, van mensenrechten in verband met aids.
Piot: Als je de drijvende krachten van de epidemie op een rijtje zet, dan zie je dat discriminatie en stigmatisering een grote rol spelen. Vaak zijn het al gestigmatiseerde groepen die kwetsbaar zijn: prostituees en drugverslaafden, homo’s, migranten, vluchtelingen… Mensen die in een zwakkere positie in de maatschappij staan. En wie ís besmet, krijgt heel sterk met discriminatie te maken. In Durban, dicht bij het congrescentrum waar deze zomer de grote conferentie plaatshad, is een vrouw van 21 jaar gestenigd omdat ze op tv op Wereldaidsdag gezegd had dat ze seropositief was. In Zuid-Afrika heb je vijf miljoen seropositieven, maar geen twintig hebben hun ziekte publiek bekend. Dat is geen verwijt aan die mensen, ze hebben er goeie redenen voor. Ze verliezen hun werk, worden uit hun huis gezet… Als je kanker hebt, heeft iedereen medelijden, maar heb je aids, dan zegt iedereen dat het je eigen schuld is.
Vandaar dat wij zo hameren op die mensenrechten: als seropositieven zodanig worden gediscrimineerd, waarom zou iemand zich dan laten testen op hiv? Zeker in een land waar toch geen behandeling voorhanden is? Door die discriminatie is heel het probleem ondergronds gegaan. Niemand komt ermee naar buiten, het bestaat officieel niet en dus gaat de besmetting voort. Voor een effectief aidsprogramma heb je absoluut die openheid nodig. Afgezien van de schending van de mensenrechten zelf, die op zich al erg genoeg is. Uit zuiver pragmatische overwegingen.
Sus van Elzen
‘De drugsindustrie is samen met seks de drijvende kracht achter de aidsepidemie.’
‘In Durban is een vrouw van 21 gestenigd omdat ze op tv bekende dat ze seropositief was.’
Door discriminatie is het probleem ondergronds gegaan. Voor een effectief aidsprogramma heb je openheid nodig.’
*
