Hoe Operation Sky de drugswereld ontwrichtte: 'We hebben gruwelijke zaken gezien'

14-12-2021, 20:00 Bijgewerkt op: 21-12-2021, 05:31

Nooit eerder werden in België zo veel partijen drugs onderschept als dit jaar. Allemaal dankzij Operatie Sky, waarbij een miljard versleutelde berichten werden gekraakt. ‘Een gamechanger,’ noemt federaal procureur Frédéric Van Leeuw het, ‘maar ook bijzonder onrustwekkend.’

De eerste politieactie na het kraken van de versleutelde berichtenapp SKY ECC vindt plaats op 9 maart. 1600 agenten verrichten huiszoekingen in heel België. Het resultaat is spectaculair: er wordt 17 ton cocaïne plus 1,2 miljoen euro cash geld gevonden, 48 mensen worden opgepakt. Het is het begin van een verhaal dat leest als een adembenemende thriller of – zoals de speurders het zelf noemen – van de ultieme Netflixserie. Na 9 maart volgen nog meer acties. In Antwerpen, Brussel, Luik, de Kempen – overal in België worden enorme hoeveelheden drugs en geld in beslag genomen en vallen er zware klappen in het drugsmilieu. Het kraken van de Skytelefoons levert een miljard onderschepte berichten op. Dat het een titanenwerk wordt om die allemaal te ontcijferen en te onderzoeken, is een understatement van jewelste.

We hebben gruwelijke zaken gezien. Via Sky lezen we over folteringen. We vinden mensen die in stukken zijn gesneden of vreselijk verminkt werden.

Operatie Sky is een succesvolle aanvulling op het onderzoek naar EncroChat, het Europese communicatienetwerk dat versleutelde telefoontoestellen op de markt bracht die gretig werden gebruikt in de criminele wereld. Via een samenwerking tussen Frankrijk en Nederland slagen speurders er in 2020 in de telefoons te kraken. Ruim 100 miljoen berichten worden onderschept. Gevolg? Het doek valt over een uitgebreid netwerk van drugslaboratoria en de politie ontdekt zelfs een martelkamer, vlak bij de grens met België.

Ook in ons land werken criminelen, vooral in het drugsmilieu, met EncroChat, zo blijkt. Daarnaast wordt gebruik gemaakt van de versleutelde app Sky ECC. En na de kraak van EnchroChat stapt zowat de hele onderwereld over op het Canadese bedrijf Sky Global, dat Sky ECC aanbiedt. In België worden tussen de 6000 en 8000 toestellen gebruikt. Die telefoons hebben geen gps, camera of microfoon en je kunt er ook niet mee bellen of sms’en. Het enige wat erop staat is de app om versleutelde berichten te versturen.

‘In België volgden we het onderzoek naar EnchroChat mee op, maar onze focus lag op Sky’, vertelt federaal procureur Frédéric Van Leeuw als we hem op zijn kantoor in Brussel ontmoeten. ‘En toen we dit jaar Sky kraakten, bleek het aantal gebruikers vele malen groter dan dat van EnchroChat.’

Wie zijn die gebruikers?

Frédéric Van Leeuw: Bijna uitsluitend drugscriminelen. Wat we allemaal te weten zijn gekomen, is ongezien. We lazen over hun investeringen, tot in de bovenwereld toe, over de bevelen die ze gaven – over werkelijk alles werd via Sky gecommuniceerd. Tien jaar geleden onderschepten we jaarlijks maximaal 8 ton cocaïne. Dit jaar zitten we half november al aan 86 ton. Een gigantische hoeveelheid. Als je weet dat 1 gram op straat verkocht wordt voor 50 euro, reken dan maar uit aan welke winst je komt (4,3 miljard euro, nvdr).

Operatie Sky geeft ons een unieke gelegenheid om aan disruptie te doen. Want het drugsgeld zit in alle segmenten van onze samenleving verankerd via witwaspraktijken, geweld en afpersing. We hebben zo veel berichten onderschept dat we moeten kiezen waar we prioriteit aan geven en wat minder belangrijk is. Tijdens de recente politieacties in Brussel in oktober zijn er opnieuw 80 mensen gearresteerd. En zo gaat het maar door, het stopt niet.

De 171.000 toestellen van Sky wereldwijd werden allemaal voor criminele doeleinden gebruikt (het bedrijf werd dit jaar offline gehaald, nvdr), hoewel Sky dat zelf ontkende. De kraak van de Skytelefoons is een gigantische klus, meer dan een kwart van de gerechtelijke politie is er mee bezig. Ook andere landen hebben er de handen vol mee. We werken vooral samen met Nederland maar ook met Spanje, Italië, landen in Oost- Europa, noem maar op. Dat moet allemaal zo efficiënt mogelijk, we willen vermijden dat diensten los van elkaar met dezelfde zaak bezig zijn en dubbel werk doen.

Hoe groot is de rol van Antwerpen?

Van Leeuw: Het is een van de belangrijkste binnenpoorten van Noord-Europa. Dat geeft ons een enorme verantwoordelijkheid tegenover andere landen. De drugs die via Antwerpen binnenkomen, worden dus niet alleen bij ons gebruikt, ook al blijkt uit cijfers van Sciensano dat het cocaïnegebruik in België de laatste jaren fors is gestegen. Tussen 2013 en begin 2020, net voor de lockdown, is het gebruik met 67 procent toegenomen. We wisten dus al dat cocaïne snel aan het opkomen was, en welke gevolgen dat heeft voor onze veiligheid en de algemene gezondheid.

Wat zijn de oorzaken van dat stijgende cocaïnegebruik?

Van Leeuw: Er is meer voorhanden dan vroeger. In 2016 sloot de Colombiaanse regering een vredesakkoord met de guerrillabeweging FARC en die vrede heeft een serieuze impact op de cocaïnevoorraad en -handel gehad. De boeren moesten terugkeren naar de maisteelt. Maar dat deed niemand, want coca levert tot honderd keer meer op. Ook de verzadigde drugsmarkt in de VS speelt een rol. De groeimarkt in Europa bleek daarentegen zo gigantisch dat niet-Europese groepen zich op onze landen stortten en deals sloten met lokale criminelen, zoals de ‘ndrangheta en andere maffiaorganisaties. Er zijn dus veel meer drugs. En wat wij vinden, is nog maar een fractie van wat er allemaal passeert.

Was u verrast door het aantal drugsvangsten?

Van Leeuw: Wat me het meest verontrust, is dat het narcoterrorisme uit Zuid-Amerika ook bij ons begint op te komen. Het geweld is toegenomen, dat hebben we gezien in Antwerpen. Maar er gebeurt veel meer. Elk week vindt er wel een gewelddadig feit plaats in de drugswereld. Dat haalt lang niet altijd de kranten. Als er geweld wordt gepleegd waarbij ‘Allahu akbar’ wordt geroepen, gaat dat de wereld rond. Maar geweld dat aan narcoterreur gelinkt is, komt veel minder in het nieuws. Dat maakt het ook moeilijk om de politieke wereld ervan te overtuigen dat het om een heel ernstig probleem gaat. Er is 100 miljoen euro bespaard bij de federale politie terwijl we met deze uitdagingen te maken hebben. Daar kan ik niet bij, daar heb ik geen woorden voor.

U hebt vorig jaar van minister van Justitie Vincent Van Quickenborne (Open VLD) toch een extra budget gekregen voor het onderzoek naar Sky ECC.

Van Leeuw: Ik zeg niet dat er niets gebeurd is, we hebben inderdaad geld gekregen en licenties om de telefoons te lezen. Maar er wordt nog altijd bespaard op de federale politie. Ik zeg ook niet dat de lokale politie geen geld moet krijgen, maar zulke zaken kun je met de lokale politie niet oplossen. Het gaat veel verder dan Antwerpen, het vraagt een nationale én internationale inzet.

Ik zal de cijfers er eens bijnemen: half oktober zaten we al aan meer dan 600.000 werkuren in verband met Operatie Sky. Een maand later hebben we al 100.000 werkuren meer. Dat zijn dan werkuren van de veertien federaal gerechtelijke politiediensten in ons land. Sinds maart hebben we 2466 verdachten opgespoord en zijn er 541 arrestaties verricht, allemaal via Operatie Sky. Dat moet opgevolgd en onderzocht worden.

Waar liggen de prioriteiten in zo’n gigantisch dossier?

Van Leeuw: Bij geweld en corruptie. Gisteren nog hebben we twee politieagenten in Brussel gearresteerd. Meestal gaat het om mensen die toegang geven tot de informatiebank van de politie. Voor sommige informatie wordt zo veel geld aangeboden dat het voor heel wat mensen moeilijk is om nee te zeggen. 50.000 euro om een container te verplaatsen? Dat is niet niets als je een loon hebt van 1500 euro per maand.

Maar, en dat is veel verontrustender, er is ook veel gedwongen corruptie. Via informatie uit het rijksregister komen criminelen te weten waar iemand woont en bedreigen ze mensen. Ze sturen je foto’s van je vrouw of kinderen met de mededeling dat er iets met hen zal gebeuren als je niet meewerkt. De slachtoffers zijn mensen met een sleutelpositie in de haven of in een transportbedrijf. Het zijn geen criminelen, ze worden gedwongen om mee te werken. Dat is een belangrijke factor om rekening mee te houden in de strijd tegen georganiseerde criminaliteit. Veel mensen vinden het geen probleem als criminelen elkaar afmaken, maar er zijn dus ook slachtoffers bij die níét crimineel zijn. Dat is narcoterrorisme.

Het bezit van een ton cocaïne is volgens de Belgische drugswet net zo strafbaar als het bezit van een kilo cannabis. Dat is absurd en compleet achterhaald.

Via EncroChat vond de politie een martelkamer in Nederland. Vindt dat soort geweld ook in ons land plaats?

Van Leeuw: We hebben heel veel gruwelijke zaken gezien. Via Sky lezen we over folteringen zowel bij ons als in Nederland. We vinden mensen die in stukken zijn gesneden of vreselijk verminkt werden. Onlangs nog was er iemand in Brussel bij wie de vingers waren afgesneden en die nadien op de snelweg richting Frankrijk waren gedumpt. We zijn erg geschrokken van het geweld op Belgisch grondgebied. Vaak blijft het onder de radar omdat het over onderlinge afrekeningen gaat.

Tijdens Operatie Sky werden cocaïnewasserijen ontdekt. Wat gebeurt daar precies?

Van Leeuw: De cocaïne wordt verwerkt in bepaalde stoffen zoals kledij, fruit, koffie, zelfs in speelgoed zoals poppen. Dat gebeurde vroeger ook, maar minder gesofisticeerd. Nu merk je op geen enkele manier dat er cocaïne in is verwerkt. Om de coke erin en eruit te halen, heb je chemische laboratoria nodig. De chemicaliën worden na afloop in onze openbare ruimte gedumpt, heel gevaarlijk. Die laboratoria, waar mensen uit Zuid-Amerika werken, zijn vrij recent ontdekt. Maar ze zijn er wel degelijk en ook dat brengt een hoop criminaliteit mee.

Er zijn gigantische geldbedragen gevonden. Had u dat verwacht of was dat enigszins anders ingeschat?

Van Leeuw: Er bestaan analyses van de Verenigde Naties over de bedragen die in de drugswereld worden verdiend. Maar wat we in ons land in beslag hebben genomen, is en blijft ongelofelijk. We waren soms dagenlang bezig om al het geld te tellen. Het lag werkelijk overal, bij elke huiszoeking vonden we stápels briefjes, verdiend met de verkoop van cocaïne. Een groot deel van dat geld komt in andere structuren terecht, in het legale circuit. Dat is het gevaar: op zeker moment krijg je situaties waarin mensen niet weten dat ze werken voor een bedrijf waar crimineel geld in omgaat.

Door die enorme hoeveelheid geld hebben we een alomtegenwoordige aanpak nodig, waarbij de Europese landen samenwerken. Europol en Eurojust zijn er al mee bezig, maar er moet meer Europese steun komen. Want het gaat om zaken die ons allemaal aangaan: onze gezondheid, woekerende corruptie, nietsontziend geweld en groeiende drugscriminaliteit. Daarom hopen we dat Operatie Sky een wake-upcall is. Ik hou er niet van om paniek te zaaien maar ik ben op zijn zachtst gezegd heel ongerust. En ik ben niet de enige, ook de andere procureurs maken zich grote zorgen.

Is het niet te laat voor een efficiënte aanpak, nu de corruptie al zo diepgeworteld is?

Van Leeuw: We mogen het niet verder laten komen, dat is duidelijk. Maar ik denk dat we op een punt zitten waarop we nog iets kunnen doen, we leven tenslotte in een sterk land. Maar we moeten wel dringend wakker worden. Dat we met Operatie Sky de oorlog tegen drugs zullen winnen, daarvan ben ik niet overtuigd. Maar ik zei het al, we kunnen wel voor heel wat ontwrichting zorgen.

Hoeveel procent van de Skyberichten in België is intussen ontcijferd?

Van Leeuw: Bijna 65 procent. We hebben nog zeker een jaar nodig om ze allemaal te decrypteren. We werken samen met Frankrijk en Nederland, maar er zijn tientallen andere landen die straks ook toegang tot de informatie krijgen en ermee aan de slag moeten.

Hoe reageren de criminelen op deze ontwikkeling?

Van Leeuw: In Zweden werden 400 mensen opgepakt via Operatie Sky. Dat veroorzaakte een stijging in geweld tussen criminele organisaties. Het evenwicht was verstoord. Want als bepaalde mensen worden gearresteerd, komen hun plaatsen vrij. Daar wordt dan om gevochten en zo neemt het geweld toe. Maar ook onze disruptie doet veel. De criminelen geven elkaar de schuld van onze vondsten. We moesten al enkele keren tussenbeide komen om een moord te voorkomen. Dat gaat niet alleen om afrekeningen in het milieu zelf, we hebben ook een collega uit Oost-Europa gered. Hij had heel veel geluk dat we op het juiste moment begonnen te lezen over zijn moord en hoe ze werd voorbereid.

Is Operatie Sky het hoogtepunt van uw carrière?

Van Leeuw: Het is een van de grootste dossiers waar ik ooit aan heb gewerkt. Een paar jaar geleden hadden we dat niet durven te dromen. België heeft een grote rol in Operatie Sky gespeeld. Daar mogen we best trots op zijn.

Intussen is de criminele wereld op zoek naar andere communicatievormen. Zo blijft het een technologisch kat- en muisspel waarbij justitie altijd achterloopt.

Van Leeuw: Dat is ons lot. Soms hebben we het gevoel dat we met een kajak achter een speedboot aanroeien. Maar af en toe heeft de speedboot panne en dan zijn we er met onze kajak wel bij. Nu, ik ben 22 jaar magistraat en het is nooit anders geweest dan een kat- en muisspel. De politie heeft meestal niet dezelfde middelen, het is een strijd met ongelijke wapens. En we hebben grenzen natuurlijk, die hebben de criminelen niet. Maar ik blijf optimistisch, door pessimisme raak je verlamd en dan gebeurt er niets meer.

Zijn er al nieuwe bedrijven die met versleutelde telefoons op de markt komen?

Van Leeuw: Ja, daarom is het belangrijk dat we de middelen krijgen om onze privacy te beschermen. Laat het niet over aan privébedrijven, want dan gaat het om de wet van de sterkste. En dat is toch niet de samenleving die we willen? Er is een debat aan de gang over dataretentie (het opslaan van telefoon- en internetgegevens door de overheid en commerciële organisaties, nvdr). Maar het moet niet gaan over gegevens die wel of niet bewaard worden, het moet gaan over de garanties dat die gegevens voor rechtmatige doeleinden worden bewaard. Zonder dataretentie was het huidige terreurproces in Parijs niet mogelijk geweest. De bescherming van gegevens ligt gevoelig, dat weet ik. Maar dankzij dataretentie hebben we de terroristen gevonden.

Terug naar de drugs. De Belgische drugswet is dit jaar 100 jaar oud en zou volgens velen gemoderniseerd moeten worden.

Van Leeuw: Het bezit van een ton cocaïne is volgens de wet net zo strafbaar als het bezit van een kilo cannabis. Dat is absurd en compleet achterhaald. Natuurlijk hangt het in de praktijk af van bezwarende omstandigheden, maar in principe wordt er geen onderscheid gemaakt tussen de soorten drugs en ook niet tussen de hoeveelheden die verhandeld worden. Die straffen zijn over het algemeen dan ook tamelijk licht.

Het blijft in de praktijk ook moeilijk om het patrimonium van criminelen verbeurd te verklaren. Dat heeft niets met bestraffing te maken, maar het heeft wel degelijk invloed. Sommige criminelen calculeren het allemaal in. Iemand die bijvoorbeeld na een gevangenisstraf van drie jaar vrijkomt, kan rustig verder met zijn leven als hij nog altijd zijn hotel op een exotische bestemming heeft. Daar moeten we ze op kunnen pakken. De impact zou groot zijn als we die bezittingen in beslag kunnen nemen.

Wat is uw belangrijkste conclusie als u terugkijkt op Operatie Sky?

Van Leeuw: Dat we goed bezig zijn. (lacht) Dat we nooit zonder werk zullen zitten. En dat ik nooit een rustig leven zal hebben zolang ik procureur ben.

Zonder gekheid, we hebben een holistische aanpak nodig, waarbij we ons op alle facetten richten en de criminelen op alles kunnen pakken. Daar zal ik me voor blijven inzetten. We zijn in elk geval een eindje op de goeie weg. Operatie Sky is een bijzondere prestatie, chapeau voor alle mensen die hebben meegewerkt. Het ís een Netflixverhaal. Ik kijk niet meer naar Netflix, trouwens. Ten eerste vanwege alle procedurefouten, (lacht) ten tweede omdat ik weet dat de realiteit soms erger is dan de fictie.