In het nieuwe boek De kunst van het snijden vertelt Lindsey Fitzharris met de nodige humor over de bloederige, huiveringwekkende horrorwereld van de 19e-eeuwse geneeskunde. Lees hier exclusief een fragment.
De 19e-eeuwse chirurgie was ronduit schokkend. In anatomische theaters opereerden chirurgen op een brute, razendsnelle manier onder het oog van publiek. Operaties werden zonder verdovingsmiddelen uitgevoerd, en het grootste deel van de patiënten overleed na afloop aan infecties. In onderstaand fragment leest u hoe de bekende chirurg Robert Liston zijn naam als ‘snelste chirurg van de 19e eeuw’ waarmaakte.
Liston was met zijn lengte van 1,88 m ongeveer 20 centimeter langer dan de gemiddelde Britse man. Hij had zijn reputatie gevestigd op basis van brute kracht en snelheid in een tijd dat beide elementen nog cruciaal waren, wilde de patiënt overleven.
Wie was gekomen om getuige van een operatie te zijn kon die, door ook maar even weg te kijken, helemaal missen. Collega’s zeiden over Liston dat wanneer hij amputeerde ‘het schijnsel van het mes zo snel werd gevolgd door het geluid van de zaag, dat het leek alsof beide handelingen bijna gelijktijdig werden verricht’. Zijn linkerarm was naar verluidt zo sterk dat hij die kon gebruiken als tourniquet, terwijl hij met zijn rechterhand het mes hanteerde. Daar was immense kracht en behendigheid voor nodig, want patiënten boden vaak weerstand in hun angst en ontzetting over het geweld van de chirurg.
Liston kon in minder dan dertig seconden een been amputeren en klemde dan vaak al opererend het mes tussen zijn tanden om zijn handen vrij te houden.
Ooit sneed Liston per ongeluk een van de testikels van zijn patiënt af bij het amputeren van diens been.
Die snelheid was voor Liston zowel een zegen als een vloek. Ooit sneed hij per ongeluk een van de testikels van zijn patiënt af bij het amputeren van diens been. Zijn beroemdste (en mogelijk apocriefe) vergissing betrof een operatie waarbij hij zo rap werkte dat hij drie vingers van de hand van zijn assistent afhakte. Met het verwisselen van het mes sneed hij bovendien de jas van een toeschouwer doormidden. Zowel de assistent als de patiënt zouden later aan gangreen overlijden; de ongelukkige omstander stierf ter plekke van angst.
Het is de enige chirurgische ingreep in de geschiedenis waarvan men zegt dat het sterftecijfer 300 procent was.
Voordat het tijdperk van de anesthesie zijn intrede deed, vormde het gevaar van shock en pijn werkelijk een ernstige beperking voor chirurgische ingrepen. Een chirurgische tekst uit de achttiende eeuw luidde: ‘Pijnlijke methoden zijn altijd het laatste redmiddel in de handen van een man die werkelijk zijn vak beheerst; ze vormen het eerste, of liever het enige middel dat ter beschikking staat aan hem wiens kennis zich beperkt tot de kunst van het opereren.’
Wie wanhopig genoeg was om onder het mes te gaan, werd onderworpen aan onvoorstelbare foltering.
De trauma’s van de operatiezaal eisten ook hun tol onder de toekijkende studenten. De Schotse verloskundige James Y. Simpson ontvluchtte eens, als student aan de Universiteit van Edinburgh, ontzet een borstamputatie. De aanblik van het zachte weefsel, opgetild met een haakachtig instrument, en de chirurg die zich opmaakte twee snelle incisies rond de borst te maken, bleek voor Simpson te veel. Hij baande zich een weg door de menigte, terug naar de uitgang, haastte zich door de poorten van het ziekenhuis en bereikte het plein voor het parlement. Daar verklaarde hij buiten adem dat hij voortaan rechten wilde studeren. Gelukkig voor het nageslacht wist men Simpson – die later chloroform zou ontdekken – ervan te overtuigen toch vooral niet van loopbaan te veranderen.
Wie wanhopig genoeg was om onder het mes te gaan, werd onderworpen aan onvoorstelbare foltering.
Liston was zich maar al te goed bewust van wat zijn patiënten op de operatietafel te wachten stond, maar die gruwelen bagatelliseerde hij vaak, om hun zenuwen te ontzien. Slechts een paar maanden voor zijn experimenten met ether zette hij het been af van een twaalfjarige jongen, Henry Pace, die leed aan een tuberculeus gezwel aan zijn rechterknie. De jongen vroeg de chirurg of de operatie pijn zou doen. ‘Niet meer dan een kies trekken,’ antwoordde Liston.
Toen het moment was aangebroken dat zijn been zou worden afgezet, werd Pace geblinddoekt de operatiezaal binnengebracht, waar hij door Listons assistenten werd vastgeklemd. De jongen telde zes halen van de zaag voordat zijn been eraf viel.
Zestig jaar later zou Henry Pace het verhaal nog eens vertellen aan geneeskundestudenten van het University College in Londen – met ongetwijfeld de gruwelen van de ervaring nog in zijn geheugen gegrift, daar in hetzelfde ziekenhuis waar hij zijn been was verloren.
Zoals zoveel chirurgen in het tijdperk van vóór de anesthesie had Liston zich aangeleerd zich niets aan te trekken van de kreten en het protest van wie daar, tussen de bloedvlekken, vastgebonden lag op de operatietafel.
Op een dag ontvluchtte Listons patiënt, bij wie een blaassteen verwijderd zou worden, doodsbang de operatiekamer en sloot zich op in het toilet, nog voor de operatie kon beginnen. Maar Liston ramde de deur in en sleepte de schreeuwende patiënt terug naar de operatiekamer, waar hij hem vastbond en een kromme metalen buis inbracht in zijn penis, richting de blaas. Vervolgens stopte hij een vinger in zijn anus, al zoekend naar de steen. Toen Liston die eenmaal had gevonden, verwijderde zijn assistent de metalen buis en verving die door een houten staafje dat hielp bij de zoektocht, zodat de chirurg geen fatale verwondingen zou toebrengen aan het rectum of de ingewanden van de patiënt, want hij begon nu diep in de blaas te snijden. Met het staafje eenmaal in stelling gebracht sneed Liston schuin door het vezelige spierweefsel van de balzak, tot hij de houten staaf had bereikt. Vervolgens maakte hij het gat groter, waarbij hij ook de prostaat openscheurde. Nu haalde hij het houten staafje eruit en verwijderde, met behulp van een forceps, de steen uit de blaas.
Dit alles kreeg Liston – van wie werd gezegd dat hij het snelste mes van het West End van Londen had – binnen zestig seconden voor elkaar.
De kunst van het snijden: hoe Joseph Lister de geneeskunde voorgoed veranderde van Lindsey Fitzharris verschijnt op 4 januari in de boekhandel.
ISBN 9789000350889. 24,99 euro. Uitgegeven bij Spectrum.
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier