Demograaf Patrick Deboosere: ‘Onze levensverwachting steeg niet dankzij, maar ondanks het kapitalisme’

levensverwachting
Demograaf Patrick Deboosere: ‘Het zal nog minstens zeven jaar duren voor het ouderdomsrecord van Jeanne Calment gebroken zal worden.’
© (RV)
Jeroen de Preter
Jeroen de Preter Redacteur

In Worden onze kinderen 120 jaar? ontkracht demograaf Patrick Deboosere (VUB) een reeks hardnekkige mythes over ouderdom. Zo toont hij aan dat mensen ook eeuwen geleden al 100 jaar konden worden. En dat het zeer twijfelachtig is dat onze kinderen – wat Elon Musk en Peter Thiel ook mogen denken – veel ouder zullen worden dan recordhoudster Jeanne Calment (122). 

Ja, ook in al lang verdwenen beschavingen werden mensen soms stokoud. Het wijdverbreide idee dat mensen vroeger zelden of nooit oud werden, is een van de vele mythes die Patrick Deboosere in zijn nieuwe boek, Worden onze kinderen 120 jaar?, weerlegt.

Die mythe is deels te wijten aan de wetenschap zelf. Zo was er, begin vorige eeuw, een onderzoeker die beweerde dat de Grieken uit het bronzen tijdperk gemiddeld 18 jaar oud werden. ‘Absurd’, zegt Deboosere. ‘Maar eerlijkheidshalve moeten we erbij vertellen dat de onderzoeker zelf ook kritische bedenkingen had bij zijn bevindingen. Zijn schatting was gebaseerd op onderzoek van 118 skeletten, verspreid over 4000 jaar. Hij gaf zelf aan dat zijn bewijslast nogal mager was. Tegelijk typeert het onderzoek het toenmalige denken over ouderdom en levensverwachting. Aan het begin van de 20e eeuw was men ervan overtuigd dat de levensverwachting alleen maar zou toenemen. De levensverwachting in het bronzen tijdperk kon dus niet hoger zijn dan achttien jaar.’

De levensverwachting ís sinds begin vorige eeuw ook enorm gestegen.

Deboosere: Dat is waar, maar dat betekent niet dat de hele geschiedenis van de mensheid werd gekenmerkt door een lineaire evolutie. Het betekent evenmin dat onze levensverwachting ook in de toekomst zal blijven toenemen. Het idee dat de levensverwachting alleen maar zal stijgen, vloeit voort uit een technocratisch vooruitgangsoptimisme dat je vandaag in extreme mate ziet bij zeer kapitaalkrachtige miljardairs zoals Peter Thiel. Het is een soort nieuw geloof. Vroeger geloofden we in goden en het hiernamaals. Nu wordt het hiernamaals vervangen door de idee dat we dankzij technologie en innovatie onsterfelijk zullen worden.  Dat geloof impliceert ook de aanname dat onze levensverwachting is toegenomen omdat het menselijke lichaam aan het transformeren is. Maar die aanname lijkt mij – dat is een van de belangrijkste punten van mijn boek – fout. Als je de levensverwachting van de afgelopen eeuwen bestudeert, zie je dat we vandaag door maatschappelijke veranderingen lang en hopelijk ook een beetje gelukkig leven. Maar biologisch is de mens doorheen de eeuwen niet veranderd.

‘Biologisch is de mens doorheen de eeuwen niet veranderd.’

Dat het niet om een lineaire ontwikkeling gaat, blijkt onder meer uit de Belgische levensverwachting in 1870. Die was ongeveer even laag als in 1750. Hoe verklaart u die stagnatie?

Deboosere: De data voor 1800 zijn beperkt, dus enige voorzichtigheid is geboden. Wat we wel zeker weten is dat ons land in de achttiende eeuw het dichtstbevolkte land ter wereld was. Veel boeren hadden maar een klein lapje grond, waardoor ze vaak een bijverdienste zochten in de linnenindustrie. Maar die industrie stortte in elkaar door de opkomst van de katoenindustrie in Engeland, dat dankzij kolonisatie en de ontwikkeling van machines aan een hoog tempo textiel kon produceren. Op hetzelfde moment werd de landbouw getroffen door enkele grote crisissen, met een enorme verpaupering van het platteland tot gevolg. Veel boeren trokken naar de stad, waar zich het begin van de industriële revolutie voltrok. Die heeft veel vooruitgang gebracht, maar ook ontzettend veel mensenlevens gekost. Ons land was bepaald geen voorloper wat sociale rechten betreft. In België werd de eerste wet op kinderarbeid pas in 1889 ingevoerd, veel later dan in Nederland en Frankrijk. Kinderen jonger dan 12 jaar mochten niet langer worden tewerkgesteld. Wie jonger was dan 16 jaar mocht nog maximaal 12 uur per dag werken.  Dat zegt iets over de arbeidsomstandigheden van de rest van de werkende klasse.

Het waren dus, meer dan de wetenschappelijke innovaties, de maatschappelijke omstandigheden die de levensverwachting bepaalden?

Deboosere: Die innovaties hebben uiteraard een rol gespeeld. Maar de arbeids- en levensomstandigheden hadden een grotere impact. Op de kindersterfte, bijvoorbeeld. In bepaalde regio’s in West- en Oost-Vlaanderen overleed een kwart van de kinderen voor de leeftijd van één jaar. Nog eens ongeveer 10 procent haalde de leeftijd van twaalf jaar niet. Veel vrouwen moesten na een zwangerschap meteen weer aan de slag. Daardoor konden ze geen borstvoeding geven en gingen ze op zoek naar goedkope alternatieven. Ze gaven hun kinderen melk die ze soms aanlengden met vervuild water. Daardoor kregen hun zuigelingen diarree, een ziekte waar ze toen vaak aan stierven.

Waarom de levensverwachting van mannen sneller stijgt dan die van vrouwen

De levensverwachting begon niet toevallig toe te nemen toen arbeiders erin slaagden om rechten af te dwingen. In Wallonië stond de arbeidersbeweging een stuk sterker dan in Vlaanderen, wat verklaart waarom de levensverwachting er sneller begon te stijgen. In Wallonië waren er ook sterkere mutualiteiten, die vrouwen onderrichtten over de hygiëne van hun kinderen en de voordelen van borstvoeding.

‘De levensverwachting begon niet toevallig toe te nemen toen arbeiders erin slaagden om rechten af te dwingen.’

Door die snel dalende kindersterfte schoot de algemene levensverwachting omhoog.  Maar hoe is dan de misvatting ontstaan dat de levensverwachting oneindig kon blijven stijgen?

Deboosere: Moeilijk te zeggen. De droom van het eeuwige leven is – dat laat de kunstgeschiedenis zien – even oud als het leven zelf.  Maar het idee dat de wetenschap en de technologie die droom zouden kunnen vervullen is relatief nieuw. De Vlaamse dokter Herman Le Compte was op dat vlak een voorloper. Hij beweerde dat hij duizend zou worden door grote hoeveelheden biergist en vitamine C in te nemen. Ongeveer elk land heeft een dokter Le Compte gehad.

Le Compte stierf op zijn 78e. Toch zijn zijn ideeën nog altijd springlevend. U bent eerder sceptisch. Als we de algemene levensverwachting fors willen opkrikken, dan moeten we ‘het DNA van het leven’ veranderen. 

Deboosere: Ik zeg niet dat het ons nooit zal lukken. Maar áls het ons ooit zou lukken, dan toch niet in de nabije toekomst. Wat we nu weten, is dat het verouderingsproces erg complex is. Denk aan kanker. In wezen is kanker de vermenigvuldiging van cellen, en dat is net de essentie van het leven. Wij zijn allemaal ontstaan uit één cel die begon te delen en informatie bevatte waardoor we uiteindelijk uitgroeiden tot volwassen mensen. Kanker is een celdeling waarbij de informatie slecht wordt doorgegeven. Sommige ingrepen om kanker te bestrijden versnellen op hun beurt het verouderingsproces. Dat laat zien hoe ingewikkeld het is.

Het optimisme van technocratische vooruitgangsoptimisten wordt niet gewettigd door de feiten. Voorlopig werd niemand ouder dan de Franse Jeanne Calment, die 1997 op 122-jarige leeftijd stierf. Niemand kwam sindsdien zelfs maar in de buurt.

Deboosere: Ray Kurzweil, een voormalige computerspecialist bij Google, predikt ‘longevity escape velocity’. De afgelopen honderd jaar hebben we elk jaar drie maanden levensverwachting gewonnen. Dus als we erin slagen om elk jaar twaalf maanden levensverwachting te winnen, dan sterven we niet meer. Daaraan merk je dat die vooruitgangsoptimisten eigenlijk nooit echt over het concept levensverwachting hebben nagedacht. Levensverwachting is een gemiddelde waar elke mens in de samenleving toe bijdraagt. Levensduur is daarentegen eigen aan de soort.

Lang zullen we leven! Worden onze kinderen straks allemaal ouder dan 100 jaar?

Zoals u aangaf is het record van Jeanne Calment de langst geregistreerde levensduur van een mens, en dat is intussen al een kwarteeuw geleden. Vandaag is een Britse, Ethel Caterham, de oudste levende mens op aarde. Zij is 115, dus het zal nog minstens zeven jaar duren voor het record van Calment gebroken zal worden. De kans dat Caterham dat record zal breken is klein. Elk van die zeven jaar heeft ze vijftig procent kans om te sterven.

 U legt in uw boek een link met de wereldrecords in de atletiek. Ook daar lijkt de grens stilaan bereikt. Het wereldrecord verspringen van Mike Powell dateert al van 1991. Hij brak toen een record dat al 23 jaar oud was.

Deboosere: Net als voor dat wereldrecord kun je aannemen dat ook het ouderdomsrecord op een dag zal gebroken worden. Maar het zal, anders dan in de vorige eeuw, niet met grote sprongen vooruit gaan.

‘Het ouderdomsrecord zal op een dag gebroken worden. Maar het zal, anders dan in de vorige eeuw, niet met grote sprongen vooruit gaan.’

Voor de normale sterveling kan het een troost zijn dat de gemiddelde levensverwachting in ons land nog altijd stijgt.

Deboosere: Dat klopt, maar het gaat minder snel dan in de vorige eeuw. Vooral bij mannen stijgt de levensverwachting. In 1985 was er in België bijna acht jaar verschil tussen de levensverwachting van mannen en die van vrouwen. Dat verschil is intussen bijna gehalveerd. 

Omdat mannen minder, en vrouwen méér begonnen te roken.

Deboosere: Ja, maar de factor arbeid is minstens zo belangrijk. In de jaren veertig en vijftig hebben in België ongeveer 300.000 mensen in de mijnen gewerkt, zowat 10 procent van de arbeidersbevolking. Wie in de mijnen werkte had veel kans op stoflong en werd vaak niet oud. Beroepsziekten kwamen ook in veel andere sectoren voor. De arbeidsomstandigheden zijn vandaag globaal veel beter.

U plaatst in uw boek een kritische noot bij de ideeën van succesauteur Yuval Noah Harari. In tegenstelling tot wat hij beweert, is de levensverwachting volgens u niet gestegen door het kapitalisme.

Deboosere: Harari vergeet een belangrijk deel van de ontstaansgeschiedenis van het kapitalisme. Hij vermeldt niet dat het kapitalisme ook kolonialisme en het gebrek aan rechten voor de arbeidersklasse heeft voortgebracht. Voor heel veel mensen heeft dat de dood betekend. Het is dus eerder ondanks het kapitalisme dat de levensverwachting begon te stijgen. Wat nu gebeurt in de VS zou je kunnen beschouwen als het brute kapitalisme dat opnieuw in de aanval gaat. Het wil heroveren wat in de loop van de geschiedenis is herverdeeld.

‘Het kapitalisme heeft voor veel mensen de dood betekend.’

Om terug te komen op het kernthema van uw boek: de VS zijn ongeveer het enige westerse land waarin de levensverwachting nog nauwelijks stijgt.

Deboosere: Volgens Nobelprijswinnaar Angus Deaton heeft dat vooral te maken met ‘dood uit wanhoop’ en de opiatencrisis. Maar er is ook een relatie met de ongelijkheid. Op bepaalde plekken in Amerika is de levensverwachting lager dan in landen als India of Pakistan. De levensverwachting correleert heel duidelijk met de levensomstandigheden van mensen die daar wonen. In de VS is het inkomen van vijftig procent van de bevolking, gecorrigeerd door de inflatie, sinds de jaren tachtig niet gestegen. Tegelijk was er in de VS een grote economische vooruitgang. Dat betekent dat die groei maar aan een beperkt deel van de Amerikaanse bevolking ten goede kwam: de allerrijksten, de groep die vandaag volop investeert in allerlei bedenkelijke programma’s om het leven oneindig te verlengen. En ondertussen stagneert de algemene levensverwachting. Dat mag je cynisch noemen.

Patrick Deboosere, Worden onze kinderen 120 jaar? Een geschiedenis van de levensverwachting, Uitgeverij Epo, 240 bladzijden, 24,90 euro.

Lees meer over:
Reageren op dit artikel kan u door een e-mail te sturen naar lezersbrieven@knack.be. Uw reactie wordt dan mogelijk meegenomen in het volgende nummer.

Partner Content