‘Is Mark Rutte uitgespeeld?’

Herman Matthijs analyseert de patstelling rond de regeringsformatie in Nederland.

Mark Rutte heeft al drie kabinetten geleid en nog eens de verkiezingen gewonnen met een eerste plaats, goed voor 34 zetels en 21,8 procent van stemmen of een totaal van 2,2 miljoen. Lijsttrekker Rutte kreeg liefst 1.988.651 voorkeurstemmen en dat steekt de ogen uit bij de anderen. Na de rechts-liberale VVD volgt op nummer twee het links-liberale D66 met 24 zetels, 15 procent van de stemmen en 1,2 miljoen voorkeurstemmen voor lijsttrekker Sigrid Kaag. De PVV van Wilders is de derde partij die over de 10 procent is geraakt met 11,8 procent of 17 zetels en iets meer dan 1 miljoen voorkeurstemmen voor Geert Wilders. Dan volgen er nog 14 partijen met minstens één zetel in de Tweede Kamer.

Ruzie

Al die partijen wilden zich na de eedaflegging bewijzen in het debat over de nota van Kajsa Ollongren en vooral de zin over CDA’er Pieter Omtzigt – ‘functie elders’. Samengevat was iedereen kwaad op Rutte en de VVD omdat de liberale partijleider had gesproken over Pieter Omtzigt bij de twee verkenners Ollongren en Joritsma. Eerst herinnerde hij het zich niet meer, maar achteraf moest Rutte toegeven dat er gesproken over het CDA-boegbeeld uit Enschede. Dat werd door de andere partijen als ene leugen beschouwd. Rutte stelde dat het in feite om een detail van de gesprekken ging en dat werd ook bevestigd door Joritsma en Ollongren.

Maar waarom Rutte niet mocht spreken over Pieter Omtzigt is nog altijd niet duidelijk. Hij sprak daar als fractieleider van de VVD en niet als minister-president. Het staat toch elke partij vrij om te zeggen wat men wil tegen de personen, die bezig zijn met een regeringsvorming? Merkwaardig genoeg is er tevens op de ministerraden gepraat over die Omtzigt, maar dat is dan geen probleem.

Na die foto werden de twee eerste verkenners wandelen gestuurd. Dan maar een nieuw VVD-D66 duo, Koolmees en Van Ark, die mochten zelfs niet beginnen. Het is duidelijk dat het gebrek aan regels en procedures in deze formatie leidt tot vele problemen en een verdere toename van de ruzies tussen de partijen. Men kan maar vertrouwen creëren in een regeringsvorming bij discretie en geheimhouding. Want als de VVD boter op zijn hoofd heeft inzake de mislukte verkenners, dan geldt dat eveneens voor D66.

Uiteindelijk werd dinsdag de gepensioneerde vicevoorzitter van de Raad van State Herman Tjeenk Willink ( PvdA) aangeduid als informateur. In feite een blamage voor de twee liberale partijen, dat deze minister van staat (79 jaar) en gerelateerd met de PvdA (9 zetels) de zaak moet gaan oplossen. Ondertussen stemden alle partijen tegen de VVD om Rutte te blameren met een motie van afkeuring. Maar een afzetting als regeringsleider kwam er niet omdat de drie regeringspartijen (CDA, CU en D66 ) de VVD wel steunden. Het resultaat is een pyrrusoverwinning voor iedereen, maar wel een frontale aanval van Kaag op Rutte.

Men stemt dus een motie tegen een verklaring van een parlementslid (Mark Rutte) omdat die iets gezegd heeft tegen de verkenners? Dat lijkt een enorme aanfluiting van de vrijheid van spreekrecht van een fractieleider en dan nog in het kader van een formatie.

Het heeft geen twee weken geduurd of de twee liberale partijen liggen in ruzie en dat door de frontale aanval van Kaag op de VVD. Voor het eerst in de Nederlandse politieke geschiedenis zijn de twee liberale partijen de nummers een en twee. In theorie zou daar een heel liberaal gekleurd regeringsakkoord uit kunnen komen. Maar D66-leidster Kaag kiest voor de aanval tegen de VVD en Rutte. Het getuigt van veel arrogantie en lef om het ontslag te eisen van Mark Rutte, die de meeste voorkeurstemmen aller tijden heeft gehaald.

Die aanval van Kaag op Rutte, kan maar een doel hebben: het torentje voor haar. Maar om daar te raken, dient Kaag vooreerst Rutte te beschadigen en een coalitie te zoeken zonder de VVD (34 zetels). Wie kan dan Kaag aan het premierschap te helpen: de vier linkse partijen (SP, GroenLinks, PvdA en de dierenpartij) en D66 (24 zetels) geeft nog maar 56 op 150 in de Tweede kamer. Ze dient zeker de ChristenUnie (5) en het CDA (15) mee te krijgen om aan 76 op 150 te geraken. Denk en Volt hebben elk drie zetels. Maar de vraag is of het CDA en de ChristenUnie in zo een links kabinet gaan zitten dat vooral tegen de boeren gaat regeren alsook ethische thema’s wil doordrukken.

In feite zijn er minstens zeven partijen nodig om juist over de helft te geraken en ligt de sleutel bij het CDA, maar een dergelijk kabinet staat te links. Het meest realistische is dat Kaag een minderheidskabinet op de been krijgt. Maar wie gaat dat steunen? Voor veel D66-leden is zoiets bovendien ook te links.

Rijst dus de vraag wat Kaag nu heeft gekocht door openlijk Rutte aan te vallen? Bovendien is de winst van D66 bij de jongste verkiezingen deels het resultaat van VVD stemmen in de rijkere gemeenten van West Holland. Die gaan een links avontuur van Kaag niet kunnen pruimen.

Is Mark Rutte uitgespeeld? Uiteindelijk is hij de leider van de grootste partij en goed voor de monsterscore van 1,9 miljoen stemmen. Hij heeft het nadeel van een te lange greep op de macht en die politieke power geeft de illusie van controle over alles. Rutte is gepakt, maar dan door zijn tegenstanders en niet door de kiezers. Mark Rutte is met zijn tienjarig palmares van minister-president ook in de klassieke problematiek geraakt van een politicus die denkt onvervangbaar te zijn en dan is het oppassen geblazen voor een harder val in de politiek. Of gaat de VVD Rutte vervangen en door wie? Dat is ook een VVD-probleem, er is geen klaargestoomde opvolger bij de VVD.

Op zijn minst had Rutte veel sneller moeten reageren op dat ‘Omtzigt’ gesprek en niet afkomen met geheugenproblemen. Het zou ook beter zijn voor de VVD dat Rutte het fractieleiderschap afstaat aan iemand anders. Daardoor komt er een grens tussen de regeringsleider en de politieke leider van de rechts-liberale VVD. Maar de nijd, de jaloezie en de achterklap ten aanzien van de VVD was meer dan zichtbaar. Dat is ook een politieke les: verkiezingen winnen levert geen vrienden op.

En nu?

Zonder de VVD zal de formatie niet veel opleveren en de rechts-liberalen blijven dan sowieso aan de leiding van de regering lopende zaken. Als men de zaak op korte termijn wil recht trekken, dan vereist dat de invoering van politieke wijsheid alsook bekwaamheid. Kaag heeft Rutte wel gevloerd in de eerste slag, maar deze politieke ruzies met de VVD hebben nog geen eindwinnaar. Want als Kaag haar zin zou krijgen om Rutte uit een nieuwe regering te laten, dan gaat ook D66 en zware prijs moeten betalen. Het resultaat zou nog kunnen zijn dat beiden uit de regering blijven en elk hun fractie gaan leden. Dat belooft vuurwerk te geven in de Tweede Kamer. Heel de situatie is er ook geraakt door de reeds vermelde te late reactie van Rutte alsook de politieke onervarenheid van Kaag en CDA-leider Hoekstra. Met deze uitslag is Nederland ook in een Israëlisch politiek electoraal landschap geraakt: veel ruzies en liefst 17 partijen. Maar een automatisch mechanisme voor nieuwe verkiezingen bestaat niet in Nederland en het is zeer twijfelachtig of er een politieke meerderheid voor handen is om een kiesdrempel in te voeren.

Woensdag gaan er opnieuw kaarten moeten gelegd worden, want wie wordt de nieuwe voorzitter van de Tweede Kamer? Drie kandidaten gaan er voor: de zittende Arib (PvdA), de huidige ondervoorzitter Bosma (PVV) en de nieuweling Vera Bergkamp (D66). De desbetreffende uitslag zal meer duidelijkheid geven over de partij posities op het schaakbord. Maar de ontslagnemende regering-Rutte III gaat nog maanden de dienst uitmaken.