‘In Duitsland staat het licht op donkerbruin. En in Europa ook’

‘Nog niet zo lang geleden was het land van Mutti Merkel een baken van politieke stabiliteit’, schrijft Knack-hoofdredacteur Bert Bultinck. ‘Anno 2020 is alles anders.’

Het gaat hard in Duitsland. In Thüringen besliste de extreemrechtse partij AfD vorige week mee over wie er minister-president van de deelstaat zou worden. Die politieke crisis heeft de sterkhouder van de Europese Unie uit evenwicht gebracht. De AfD stemde mee voor FDP-kandidaat Thomas Kemmerich, die met de steun van de christendemocraten van de CDU en de liberalen van de FDP werd verkozen. En dat ondanks het breed gedeelde uitgangspunt dat er niet met extreemrechts zou worden samengewerkt.

Kemmerich bleef niet lang minister-president. Vorige week woensdag werd hij verkozen, op donderdag trok hij zich al weer terug. CDU-bondskanselier Angela Merkel kwam ijlings tussenbeide, net als de aanvankelijk aarzelende FDP-voorzitter Christian Lindner. Na zeer heftige vergaderingen op verschillende niveaus, met stemverheffingen en tranen, leverde Kemmerich zijn mandaat in.

Politieke crisissen komen heus wel vaker voor in Duitsland, maar na 1945 hielden de traditionele partijen zich ver van een samenwerking met extreemrechts. Tot vorige week dus. De dijkbreuk gebeurde dan ook nog eens in Thüringen, de deelstaat uit voormalig Oost-Duitsland waar in 1930 de fascisten van de NSDAP voor het eerst aan de macht deelnamen. Het is de regio die de nazi’s gebruikten als laboratorium voor de strategieën waarmee ze later het hele land ten gronde zouden richten.

Een week later is de crisis nog niet bezworen. CDU-voorzitster Annegret Kramp-Karrenbauer moest zelfs ontslag nemen omdat ze niet kordaat genoeg optrad tegen de demarche van de Thüringse CDU-leiding. In heel Duitsland zal dit regionale incident diepe sporen nalaten. Maar ook voor Europa is het na de successen van Matteo Salvini (Italië), Geert Wilders en Thierry Baudet (Nederland), Marine Le Pen (Frankrijk) of Heinz-Christian Strache (Oostenrijk) het zoveelste teken dat het licht niet meer op rood staat, maar op donkerbruin. Komt daarbij dat Björn Höcke, de sterke man van de AfD in Thüringen, zo mogelijk nog ranziger is dan iedereen op dat Europese lijstje. Vorig jaar bevestigde het Duitse gerecht dat hij ook naar de letter van de wet een fascist kan worden genoemd.

Nog niet zo lang geleden was het land van Mutti Merkel een baken van politieke stabiliteit. In het Duitsland na 1945 ging de macht gewoontegetrouw naar de christendemocraten van de CDU, en in mindere mate ook naar de sociaaldemocraten van de SPD. Geregeld sloot een van beide grote partijen een deal met de liberalen van de FDP om aan een meerderheid te komen, en dat was dat. Je zou de politieke combines met die van België na de Tweede Wereldoorlog kunnen vergelijken. Ook in ons land waren de dominante partijen de christendemocraten en de sociaaldemocraten, en speelden de liberalen geregeld mee – al kwam er hier ook nog de communautaire ellende bij en vielen de regeringen veel makkelijker.

Anno 2020 is alles anders. Alles schuift, het centrum kan de boel niet bijeenhouden. CDU-bondskanselier Merkel sjokt en puft naar het einde van haar laatste termijn. De groenen, ooit complete outsiders, hebben de wind in de zeilen, vooral in het westen. Zeker in het oosten blijven de ‘democratisch-socialisten’ van Die Linke een factor van belang, een postcommunistische partij die door de Duitse veiligheidsdiensten ‘extremistisch’ wordt genoemd, omdat ze de ‘systeemvraag naar de eigendomsverhoudingen’ stelt. En dan is er nog dat zwarte beest, dat populistische rode strijdpunten mengt met harde standpunten over immigratie, van migratiekritisch tot ronduit racistisch.

Het is een debat dat ook in Vlaanderen speelt. De groeiende armoede in de steden, de angst voor economische achteruitgang, de weerstand tegen een diverse samenleving en het verlangen om de grenzen te sluiten voor immigratie: ook bij ons krijgen die zorgen een politieke vertaling. Er zijn daarbij minstens drie scenario’s. In het eerste blijven de gematigde partijen de macht bezetten en wachten ze tot het extremistisch geweld overwaait. In het tweede lukt dat niet meer, omdat de extremisten zo groot zijn geworden dat de andere partijen met hen gaan samenwerken. In het derde scenario nemen de gematigde partijen de bezorgdheden van de bevolking ernstig en proberen ze op eigen houtje de extremistische verleidingen tegen te houden.

Het eerste scenario is het veiligste, als de extremisten klein blijven. Maar dat oogt vandaag weinig realistisch. Het derde scenario biedt uitzicht op behoud van democratische waarden. Maar het is het tweede scenario, het gevaarlijkste script, dat Europa stilaan in zijn greep krijgt.