‘De regenboog is verbleekt tot verraderlijke fata morgana waar niemand in Zuid-Afrika nog in gelooft’

Professor Yves T’Sjoen over het toenemend ongenoegen in Zuid-Afrika over het beleid van president Jacob Zuma.

Het is tijd voor een motie van wantrouwen. De Zuid-Afrikaanse president Jacob Zuma zit volgens de media in nauwe schoenen. Daar zit hij al langer in en het deert hem voorlopig niet. Niet alleen zijn er de talrijke corruptieschandalen. Vandaag lees ik dat er meer dan zevenhonderd aantijgingen zijn. Tegelijk balanceert het land op de rand van de economische afgrond. Zuma’s optreden zorgt voor polarisering en toenemend maatschappelijk ongenoegen. De president zaait verdeeldheid in zijn land en in de eigen partij. Hij heeft de reputatie altijd weer de kortste weg te zoeken naar de schatkist. Meer nog, zo zegt Antjie Krog in een recent televisie-interview, hij heeft zich de hebzucht van de blanken tijdens de apartheidsjaren gewoon eigen gemaakt. Het ANC (African National Congress) is meer dan ooit versplinterd.

In de Zuid-Afrikaanse pers was de voorbije week nogal wat te doen over een onderneming van Baleka Mbete, voorzitter van het Zuid-Afrikaanse parlement. Bij haar terugkeer in Kaapstad riep zij de politieke fracties bij elkaar. Welke de uitkomst is van deze demarche blijft nog onduidelijk, maar ik lees dat Zuma versterkt uit de confrontatie is gekomen. Uit de publieke opinie leid ik overigens af dat weinigen heil zagen in het initiatief van mevrouw Mbete. Enkelen opperen dat zij zelf wil gaan voor het presidentschap in 2019 en dat dus politiek opportunisme met de zaak gemoeid was.

Aanleiding van het crisisoverleg is een veroordeling van Zuma door de integriteitscommissie binnen het ANC en vooral een “skommeling” in het Zuid-Afrikaanse kabinet. De president heeft volgens persberichten zeven ministers en zes staatssecretarissen vervangen, onder wie Pravin Gordhan (minister van Financiën), op een totaal van vijfendertig ministers. Volgens de schrijfster en notoire anti-apartheidsmilitante Antjie Krog, te gast in Buitenhof bij Paul Witteman, ruimt de president obstakels op die de graaicultuur kunnen dwarsbomen. Het is ongezien in de Zuid-Afrikaanse politieke geschiedenis. De president, die alle ‘wittes’ beschuldigt van de economische en politieke malaise in het land en nu op zijn beurt ruim twintig jaar na het einde van de apartheid een racistisch discours hanteert, voert een topelite van het ANC aan die zich ongegeneerd verrijkt. De politici ondernemen niets wat binnen hun vermogen ligt om de gapende kloof tussen arm en rijk te dichten. Krog spreekt over een president die helemaal niets geeft om het merendeel van de bevolking en onaantastbaar blijkt voor de kritiek die hem al jaren ten deel vallen. De oppositie in het parlement, in de media en op het internationale forum kan hem hoegenaamd niet deren. Wellicht geniet Jacob Zuma nog steeds voldoende ruggensteun binnen de eigen regeringspartij. De demarche van partijgenote Baleka Mbete en de veroordeling door de integriteitscommissie lopen als water van een eend.

Verwaandheid

De hopeloze verdeeldheid van het ANC bleek weer maar eens tijdens de begrafenis van Achmed Kathadra (1929-2017), die twee weken geleden overleed. Een deel van de ANC-top was uitgenodigd om eer te betuigen aan deze eminente strijder tegen apartheid, een van de laatste drie freedom fighters na de dood van Mandela in 2013. De man die bekendstond als ‘Oom Kathy’ was een politiek gevangene van het apartheidsregiem: bijna even lang als Mandela vastgezet op Robbeneiland en later in de beruchte Polsmoore gevangenis. Samen met Mandela en andere verzetsstrijders bonden zij vanaf het begin van de jaren zestig de gewapende strijd aan tegen het perfide apartheidssysteem. Zuma was op de begrafenisplechtigheid niet uitgenodigd. Kathadra heeft Zuma dan ook verschillende keren publiek opgeroepen af te treden. Antjie Krog sprak over “de verwaandheid” van de president die zelfs zonder een invitatie had kunnen opdagen.

Zuma maakt het echt wel bont. Waar Mandela door zijn charismatische verschijning en humane politiek mensen inspireerde en samenhield, droeg zijn opvolger Thabo Mbeki alle macht over aan de zwarte bevolking. De zwarte bevolking zou zelf het land bestieren. Afrikaners (‘wittes’) waren daarvoor niet nodig. Sinds de ambtstermijn van Zuma is er van verbinding geen sprake meer, zo stelt Krog. Zij spreekt over het wegnemen van dromen, over de terreur van hopeloosheid. Politieke opponenten worden geridiculiseerd – onlangs kwam het tijdens een presidentiële toespraak in het parlement in Kaapstad tot een handgemeen met leden van de EFF (Economic Freedom Fighters) van het populistische oppositielid Julius Malema – met een president die ongenaakbaar schijnt. Het is treurig dat dit plaatsvindt in een land dat op mondiaal gebied wellicht de meest progressieve grondwet bezit. Sinds het einde van apartheid en de democratische verkiezingen van 1994 hebben Mandela, de opperrechter Albie Sachs en vele anderen aan een nieuwe grondwet gewerkt. Dat Zuma die vervolgens aan zijn laars lapt en zowat iedereen tegen zich in het harnas jaagt, staat haaks op de idee van de “regenboognatie”, die Desmond Tutu destijds voor ogen had. De regenboog is verbleekt tot een fata morgana waar niemand in Zuid-Afrika nog in gelooft, laat staan moed uit put.

Intussen is een andere hindernis opgedoken voor Jacob Zuma. Business Leadership South Africa houdt de president zelf verantwoordelijk voor de inflatie. De kredietstatus van het land is “afgegradeer”, Zuid-Afrika heeft nu een “junkstatus”. Volgens Standard & Poor’s is ontzettend veel schade berokkend aan de kredietwaardigheid. De waarde van de Zuid-Afrikaanse Rand dreigt verder te kelderen en de economische consolidering is in groot gevaar, zo meldde de krant Die Burger vorige week dinsdag. De economische gevolgen van de malafide politiek, met als voorlopig laatste exces de eigenmachtige herschikking van het kabinet, zullen ingrijpend zijn: de armoede neemt toe, de rente stijgt, de werkloosheid grijpt om zich heen, de koopkracht van de modale Zuid-Afrikaan is er stilaan belabberd aan toe en de maatschappelijke onrust bereikt een alarmfase.

Antjie Krog wijst er in het interview op de Nederlandse televisie op dat ook toplui van het ANC Zuma met almaar luidere stem oproepen af te treden. Maar dat doet hij dus niet. Het ongenoegen neemt toe. De machtige vakbond COSATU (Congress of South African Trade Unions) heeft voor 1 mei een manifestatie aangekondigd waarbij het aftreden van Zuma zal worden geëist. Vele duizenden kwamen afgelopen weekend al op straat, meer dan dertigduizend voor de Uniegebouwen in Pretoria. Zuid-Afrika balanceert op de rand van een complete politieke malaise en dendert onstuitbaar richting economische recessie. Er is een overweldigende migratiegolf vanuit het continent naar zuidelijk Afrika. Krog heeft het over twee miljoen Zimbabwanen die nu in Zuid-Afrika hun heil zoeken, om over vele andere ontredderden nog te zwijgen. En er is al geen huisvesting of werkgelegenheid voor al die Zuid-Afrikanen in almaar uitdijende townships. De hoop is vandaag gevestigd op het ANC, op verantwoordelijke politici die de toekomst van het land en principes belangrijker vinden dan de portemonnee van Jacob Zuma en zijn corrupte trawanten.

En toch. Er is hoop. De gemeenteraadsverkiezingen van vorig jaar en de aanzienlijke electorale winst van DA (Democratic Alliance) in enkele centrumsteden zoals Johannesburg, Port Elizabeth en Kaapstad zorgen voor het noodzakelijke sprankeltje hoop in hedendaags Zuid-Afrika.

Antjie Krog was vorige woensdag gastspreker op het symposium ‘Good Hope for a new generation – Reflections on diversity and change in South Africa and the Netherlands’. Aanleiding van het colloquium, georganiseerd door de Vrije Universiteit Amsterdam, is de tentoonstelling ‘Goede Hoop’ over de relaties tussen Zuid-Afrika en Nederland (1600-1990) in het Rijksmuseum (tot 21 mei).