De niet zo blijde intrede van Zwarte Piet

Zwarte Piet blijft voor deining zorgen. Is de rechterhand van Sinterklaas een racistisch symbool? Moeten we de traditie bijsturen? De Antwerpse N-VA-schepen Koen Kennis nodigde de Nederlanders uit om in de Scheldestad de blijde intrede van de Sint te komen volgen, ‘want bij ons blijft hij gewoon zwart’. Dat blijkt niet te kloppen: Piet krijgt wel degelijk een make-over.

Knack ontrafelt de kwestie in vijf vragen.

‘Deze traditie ontmenselijkt mensen van een andere etnische origine en reduceert hen tot een lagere status. Dit is een koloniale kater.’ (De Britse komiek en presentator Russell Brand in de Nederlandse documentaire ‘Zwart als roet’)

De voorbije jaren ging het er in Nederland en Vlaanderen soms hevig toe tussen gekleurde medemensen die het uiterlijk van Zwarte Piet beledigend vonden, en aanhangers van ‘onze traditie’. De vraag of Zwarte Piet een teken is van latent racisme wordt elk jaar dwingender, en er wordt met enige zenuwachtigheid uitgekeken naar de intrede van de Sint in Antwerpen, op 14 november.

Wie niet vertrouwd is met de Sint-en-Piet-traditie ervaart de blackface-Piet, de zwartgeverfde blanke man met kroeshaarpruik, gouden oorringen en roodgekleurde lippen als beledigend en denigrerend. Niet alleen Russell Brand is die mening toegedaan, ook de mensenrechtenexperts van het VN-Comité voor de Uitbanning van Rassendiscriminatie vinden de blackface-Piet kwetsend voor zwarten. Daarom vroeg het Comité de Nederlandse overheid om te zoeken naar een redelijke balans in het uiterlijk van Zwarte Piet, en hem te ontdoen van de kenmerken ‘die door veel mensen van Afrikaanse afkomst worden ervaren als een overblijfsel van de slavernij’. Zelfs een diepgewortelde culturele traditie mag niet discrimineren of geen stereotypen rechtvaardigen, aldus het rapport.

De eerste die protesteerde tegen het feit dat Zwarte Piet een Afrikaan in een onderdanige positie was, was een Nederlandse huisvrouw. Al in 1968 publiceerde ene Riet Grünbauer een artikel in het tijdschrift Panorama, onder de titel Het Witte Pietenplan. Dat ze die zwarte knecht niet langer verantwoord vond, schreef ze. ‘Terwijl over de hele wereld de neger bezig is zijn image te verbeteren, terwijl de slavernij al meer dan honderd jaar geleden is afgeschaft, blijven wij maar doorsukkelen met de oude traditie de neger als slaaf voor te stellen.’ Vanwege haar pleidooi voor niet-zwarte Pieten werd ze op straat geïntimideerd: mannen verkleed als Zwarte Piet vielen haar lastig, onbekenden belden haar op met de vraag ‘of ze langs konden komen om samen een paar witte pietjes te maken’. Grünbauer zette daarop een punt achter haar eenvrouwsactie en weigerde er ooit nog een woord over te zeggen.

Sinds de jaren tachtig doken de protesten vaker op in Nederland, dit keer van Surinamers die aanstoot namen aan het domme en karikaturale imago van Zwarte Piet, en door het feit dat ze op straat werden nageroepen. Pas in het begin van de 21e eeuw verhardde het verzet. Nederland probeerde verzoenend op te treden door een sinterklaascode te installeren, een charter waarin scholen stelden dat Sinterklaas en Zwarte Piet gelijkwaardig zijn. Het mocht niet baten. De tegenstanders van Zwarte Piet wilden hem weg, of op z’n minst in een andere kleur.

Het leeft in den schoorsteen,/ Hoor, hoor dat geraas!/ Hoe rollen hier de app’len,/ ’t Is vast Sint-Niklaas!/ Maar neen… ’t Is zijn knechtje,/ Dat zwart is van kleur. (Uit: ‘Sint-Nikolaas en zijn knecht’, Jan Schenkman, 1850)

Een banale kwestie? Niet volgens de onderzoekers van het Belgische Landelijk Expertisecentrum voor Cultuur van Alledag (LECA). LECA bestudeert tradities zoals ze vandaag worden beleefd, en beantwoordt vragen over hoe je ze kunt doorgeven aan volgende generaties.

Vast staat dat Zwarte Piet in de gedaante van Moorse helper tamelijk nieuw is in de sinterklaaslegende. Hoewel de verhalen en de rituelen over en rond Sint-Nicolaas teruggaan tot de vierde eeuw dook Zwarte Piet pas voor het eerst op in 1850, in het geïllustreerde kinderboek Sint-Nikolaas en zijn knecht van de Nederlander Jan Schenkman. Op dat moment was hij nog een anonieme Moorse dienstbode. Pas in de jaren die volgden kreeg hij het uitgesproken uiterlijk dat we nu nog kennen: dat van de krom- pratende blackface.

Tot 1850 was er van Zwarte Piet dus geen sprake. Over de vraag hoe hij in het sinterklaasverhaal is beland, hebben veel geleerden zich gebogen. Heeft Jan Schenkman die zwarte knecht verzonnen, of was er een voorloper? Volkskundige John Helsloot van het Nederlandse Meertensinstituut meent dat de Afrikaanse knecht geïnspireerd is op het zwarte huispersoneel uit die tijd, wat meteen het verband met de slavenhandel verklaart. De Nederlandse kunsthistorica Eugenie Boer zag een link met het beeld van de zwarte page, een modeverschijnsel dat als versiering opdook in schilderijen uit de zeventiende en achttiende eeuw.

John Helsloot vond een passage in een Amerikaans gentlemen’s magazine van vóór 1850. Daarin vertelt de journalist het verhaal van de Nederlandse migranten en hun Sandy Claus-feest – een verbastering van ‘Sinterklaas’. Sandy Claus werd volgens de overlevering begeleid door een zwarte man. Helsloot sluit niet uit dat de mythe van de donkere sidekick (‘a black man’) aan de overkant van de oceaan muteerde tot een zwarte man van Afrikaanse origine.

‘Sinds de jaren 1980 zien we Zwarte Piet steeds “mooier” zwart worden’, zegt LECA-coördinator Laure Messiaen. ‘De lippen werden rood geverfd, de pruiken werden standaard gekroesd. Ongewild evolueerde Piet naar een stereotiepe manier om zwarten af te beelden.’

LECA bemiddelt tussen groepen die er verschillende meningen opna houden. ‘Meestal gaat het over dierenrechten, zoals de traditie van het drinken van levende visjes in Geraardsbergen, waartegen de dierenrechtenorganisatie Gaia een proces inspande’, zegt Messiaen. Het enige voorbeeld waar een groep mensen zich aangetast voelt in hun mensenrechten is Zwarte Piet. ‘Sinds in 2003 het UNESCO-beleid voor immaterieel erfgoed wereldwijd werd geratificeerd, hebben we een kader om met zulke problemen om te gaan. We ontwijken het debat niet. Als er zaken zijn die maatschappelijk gevoelig liggen, zoeken we een compromis.’

Voor LECA is de roet-Piet een aanvaardbaar compromis. ‘Hij heft het beeld van de Moorse knecht voor een groot stuk op’, zegt Messiaen. ‘Het stereotiepe beeld wordt voor een groot stuk geneutraliseerd. Dat lijkt ons de elegantste oplossing, ze kwetst geen mensen.’

Dat proces is al zonder veel toeters en bellen in gang gezet. In de nieuwe Van Dale wordt Zwarte Piet niet meer uitgelegd als ‘de knecht van Sinterklaas’. De Moorse Zwarte Piet wordt in verscheidene Nederlandse steden en scholen geweerd. Winkels zoals Hema en Blokker maken hun beelden van Zwarte Piet neutraler. Warenhuisketen Albert Heijn werkte in Nederland zelfs een strategie uit voor het personeel: wat te doen als een klant in discussie gaat over het verdwijnen van ‘zijn’ Zwarte Piet? Want dát effect heeft de Zwarte Piet-discussie in elk geval: ze is bijzonder explosief. Nadat Ineke Strouken, directeur van het Nederlandse Centrum voor Volkscultuur en Immaterieel Erfgoed, in Nederland bemiddelde tussen de verschillende partijen kreeg ze doodsbedreigingen. Hetzelfde overkwam de Belgisch-Libanese activist Dyab Abou Jahjah nadat hij met Movement X had geprotesteerd tegen het ‘racistische karakter van Zwarte Piet’.

‘Wat een Zwarte Piet met negroïde kenmerken teweegbrengt bij sommige negroïde kinderen in de periode november-december, daar staat menigeen niet bij stil. Ik vind het klasse van het “Sinterklaasjournaal” dat het die uiterlijke verandering van Piet gestaag doorzet.’ (Franc Weerwind, burgemeester van Surinaamse afkomst van de Nederlandse stad Almere)

Dezer dagen komt Ay Ramon! van Hugo Matthysen en Stijn Coninx in de bioscoop. Toen de film in de steigers stond, was de beslissing om verder te gaan met de ‘roet-Piet’ volgens Ketnet en productiehuis Sylvester de meest logische. ‘Omdat we kinderen niets onverteerbaars door de strot willen duwen’, zegt Stijn Coninx. Omdat Sinterklaas een kinderfeest is voor álle kinderen, vonden ze bij Ketnet. De zender ging in op de vraag van belangengroepen zoals het Minderhedenforum en Movement X om gehoord te worden. Men nam de opmerkingen ernstig. De conclusie: als Zwarte Piet zwart is van het roet van de schoorsteen, dan zou men daar vanaf nu de nadruk op leggen.

Voorstanders van de ’traditionele’ Piet vrezen dat de traditie teloor zal gaan als er aan het uiterlijk van Zwarte Piet wordt gemorreld. ‘Mensen denken dat tradities onveranderlijk zijn, maar dat is niet zo’, weerlegt Liesbet Depauw van LECA. ‘Zwarte Piet ondergaat om de twintig à dertig jaar een subtiele gedaanteverandering. Alleen herinnert niemand zich dat. Vroeger heette hij bijvoorbeeld Nicodemus, of Ruprecht. In de jaren zestig had je ook engelen die Sinterklaas begeleidden. In de Franstalige gemeenschap bestáát Zwarte Piet niet eens. Daar sluit men aan bij de Franse traditie van Père Fouetard, een gemene man, soms zwart en soms niet, en lang niet zo geliefd als Zwarte Piet.’

Maar kán Piet zomaar veranderen? Liesbet Depauw: ‘De tradities rond Sinterklaas en Sint-Maarten zijn in Vlaanderen erkend als immaterieel erfgoed. Vlaanderen is streng: over wat op de erfgoedinventaris staat, moet geregeld overlegd worden. De verandering moet van onderuit komen. Daarom organiseren we op 19 november in het LECA een conventie met Sinterklaas- en Sint-Maartenverenigingen. Ook Ketnet werd, als belangrijke speler in de beeldvorming rond Sinterklaas, uitgenodigd. De groepen kunnen niet opleggen hoe Zwarte Piet er moet uitzien, maar het is wel belangrijk dat we alle stemmen horen.’

Vermoed wordt dat Zwarte Piet is ontstaan in een poging om het sinterklaasfeest te redden. In 1840 werd gepleit voor de afschaffing van het feest, omdat het verlichtingsdenken alles afzwoer wat naar bijgeloof en magie rook. In die tijd was Sinterklaas veeleer een omkeer- en bedelfeest, waarbij de heersende normen worden omgedraaid. Kinderen verkleedden zich in ‘zwarte klazen’, droegen maskers en kettingen, maakten amok en gingen van deur tot deur om lekkers op te halen. In een poging het feest te hervormen en het te laten aansluiten bij de burgerlijke idealen uit die tijd, moesten het ruwe en het griezelige, en dus ook de ‘zwarte klazen’ verdwijnen: ‘Makkers, staakt uw wild geraas…’ Dezelfde ingreep gebeurde in die periode met de volkssprookjes die de gebroeders Grimm verzamelden en herschreven, tot ze braaf genoeg waren voor de kinderkamer.

‘Van een Zwarte Piet een Blauwe Piet maken, dat is toch echt een detail. Wat mij betreft maken we een Blanke Piet van hem, een albino.’ (De Nederlandse auteur Arnon Grunberg)

In Nederland circuleren sinds een paar jaar ook Pieten die geel of roze geschminkt zijn. Compléét naast de kwestie, vindt cultuurwetenschapper Nadia Sels (UGent). Zij pleit voor het behoud van de zwarte roetkleur, want die is essentieel, zegt ze. ‘In verschillende Europese tradities verschijnen zwarte figuren aan de zijde van de Sint, en hun donkere uiterlijk heeft meestal niets te maken met een Afrikaanse achtergrond. Het heeft een link met het duister, de onderwereld en de dood. Daarop is bij onze Zwarte Piet een racistische laag gekomen, maar die kun je er met wat uiterlijke aanpassingen vlot weer afschrapen.’

Sels gelooft dat er een verre verwantschap is tussen Sinterklaas en de Germaanse god Wodan (of Odin). Rond de periode van het Joelfeest, de Germaanse winterzonnewende, jakkerde Wodan over de boomtoppen. Hij joeg angst aan, maar bracht ook vruchtbaarheid en cadeaus. Die strijd tussen donker en licht is de essentie van dit soort winterfeesten. Hoe en wanneer de heidense Wodan precies met Sinterklaas versmolten is, valt moeilijk te achterhalen. ‘We vermoeden dat de heidense figuur in de christelijke traditie werd ingepast. De gevaarlijke Odin werd “ontsmet” tot een heilige, en zijn donkere en demonische eigenschappen werden afgeleid naar een tweede figuur. Bij ons werd dat Zwarte Piet, maar in veel Duitstalige gebieden is Ruprecht de ruige helper van Sinterklaas.

In Oostenrijk heb je Krampus, een geketende demon met bokkenpoten. Door de duivel ondergeschikt te maken aan de heilige wilde men tonen dat het christendom gewonnen had. Maar omdat dat heidense ook wel interessant en spannend is, werd het niet verbannen. Bovendien had men iemand nodig om de kindjes te kastijden.’

Zwarte Piet hoort dus thuis in de categorie van de schelm, of de zogenaamde ’trickster’. Die figuur, die goed- en kwaadaardig tegelijk kan zijn, is een van de oudste mythische personages. Vergelijk hem met de joker in het kaartspel, die de boel op z’n kop kan zetten.

Overstappen op kleuren-Pieten zou de diepgang uit de traditie halen, vindt Sels. ‘Vervang het zwart door roze en groen, en je krijgt iets als Bumba. Het heidense ritueel ging over de verborgen eenheid tussen licht en duister, over geven en nemen, over leven en dood. De verraderlijke figuur van Zwarte Piet verbeeldt die dubbelzinnigheid. Hij toont ons dat niet alles is wat het lijkt.’

‘De opwindendste Zwarte Piet die ik ooit heb gezien, was zuster Maria, een non die lesgaf in de kleuterklas.Ze liep over de daken, ging in de dakgoot zitten en zwierde met haar benen over de rand. Dat maakte een diepe indruk op me.’ (Bart Cornand, journalist Knack)

Veel volwassenen koesteren warme herinneringen aan de sinterklaasfeesten uit hun jeugd. De magie van het nachtelijke bezoek en het strooien met snoepgoed werkt nog altijd na. Zodra kinderen wisten hoe de vork in de steel zit, werden ze medeplichtig. De mythe mee in stand houden voor de jongere kinderen is een rite de passage. Maar ook volwassenen beleven nog altijd plezier aan het zetten van de schoen en het uitstallen van de cadeaus. Dat is niet onlogisch, vindt Nadia Sels: ‘Het sinterklaasfeest is een van de zeldzame culturele tradities waar mensen nog actief aan deelnemen. In onze razendsnelle wereld hebben velen van ons de indruk dat ze steeds minder controle hebben, maar dít verhaal is van hen. Als men daaraan van bovenaf begint te morrelen, snap ik dat ze het gevoel hebben dat hen iets essentieels wordt afgenomen.’

En dan is er nog het plezier om in de huid van Zwarte Piet te mogen kruipen. Ook Sels herinnert zich nog dat haar zus, een keurturnster, werd gevraagd of ze later ook Zwarte Piet wilde worden. ‘Dat was een absolute eer. Ik was er het hart van in dat ze mij nooit vroegen.’ Wie herinnert zich niet de spannende verwondering wanneer je wist dat de Zwarte Piet in kwestie eigenlijk de turnleraar was, een scoutsleider, of zoals in het herkenbare citaat hierboven: een non die één keer per jaar de vermomming aantrok en halsbrekende toeren uithaalde op het dak van de school? Sels: ‘Het verhaal van zuster Maria die op de daken klom, is fantastisch. Dat is het omkeringsritueel ten voeten uit: die non verandert voor even van een ‘heilige’ in een deugniet, van vrouw in man, van blank in zwart. De essentie van het spel is het genot van iemand anders te mogen zijn, zoals bij carnaval. Die maskerade brengt mensen op het verkeerde spoor. Al ben ik een voorstander van de roet-Piet, dat kan dan weer een jammere bijwerking zijn: die dubbelzinnigheid wordt vereenvoudigd. Piet moet nog zwart genoeg zijn, anders valt het masker weg.’