De klokkenluider van de Panama Papers hult zich niet langer in stilte: ‘De Russische regering wil me dood’

De klokkenluider die de informatie lekte over de wanpraktijken met shell companies heeft zich sinds de publicatie van de Panama Papers in stilte gehuld. ‘Ik zal mijn identiteit pas op mijn sterfbed kunnen onthullen’, vertelt hij vandaag aan de journalisten Frederik Obermaier en Bastian Obermayer, die hij in 2015 in vertrouwen nam en die aan de basis lagen van de Panama Papers. U leest hieronder hun interview voor Der Spiegel.

In 2015 nam een anonieme klokkenluider die zichzelf ‘John Doe’ noemde contact op met de Süddeutsche Zeitung (SZ). Hij bezorgde twee journalisten voor meer dan 2,6 terabyte aan geheime informatie, waaronder miljoenen interne e-mails. Het gelekte e-mailverkeer kwam van het in Panama gevestigde advocatenkantoor Mossack Fonseca, wereldwijd een van de belangrijkste dienstverleners aan offshorebedrijven. Naar aanleiding van de onthullingen, die bekend werden als de Panama Papers en die gepubliceerd werden onder de bescherming van het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ), moesten de IJslandse premier Sigmundur David Gunnlaugsson en zijn Pakistaanse collega Nawaz Sharif ontslag nemen, met in hun kielzog nog tal van anderen. Het lek leidde tot massale protesten in Londen, Reykjavik en elders, en gaf het startschot voor duizenden gerechtelijke onderzoeken over de hele wereld. Sindsdien worden overal striktere regels opgelegd aan shell companies, oftewel lege vennootschappen. Overheden slaagden erin meer dan 1,2 miljard dollar aan verloren belastinginkomsten te recupereren.

Tot vandaag heeft ‘John Doe’ nog maar één keer publiek van zich laten horen. Dat was in de vorm van een manifest dat hij vier weken na de publicatie van de Panama Papers verspreidde. Daarin riep hij beleidsmakers op om actie te ondernemen tegen de wereldwijde ongelijkheid. Daarna zijn er boeken, podcasts en documentaires verschenen over het lek, en zelfs een Hollywoodfilm met Meryl Streep. Maar de klokkenkluider zelf hulde zich in stilte. Tot ‘John Doe’ onlangs opnieuw contact opnam met de twee journalisten, die inmiddels voor Der Spiegel werken.

Hoe gaat het met u? Bent u veilig?

Ik ben veilig, voor zover ik weet. We leven in een periculeuze wereld en dat weegt soms op mij. Maar het gaat vrij goed met mij en ik prijs me gelukkig.

U hebt zich zes jaar in stilte gehuld. Bent u nooit in de verleiding gekomen om te vertellen dat u degene was die de offshoreactiviteiten van staatshoofden, regeringsleiders, drugkartels en criminelen wereldkundig heeft gemaakt?

Waar ik mee geworsteld heb, en dat geldt volgens mij voor veel mensen, is erkenning krijgen voor mijn werk. Bekend worden is nooit een drijfveer geweest. Toentertijd was mijn enige bekommernis lang genoeg in leven blijven zodat iemand het verhaal kon vertellen. Ik heb er dagen over gedaan om de beslissing te nemen om alle informatie waar ik toegang toe had bij Mossack Fonseca te verzamelen. Ik had het gevoel dat ik in de loop van een geladen geweer keek, maar ik wist dat ik het moest doen.

Geen reactie

U hebt contact opgenomen met de Duitse krant Süddeutsche Zeitung, die meteen een samenwerking van meer dan 400 journalisten opstartte, gecoördineerd door het International Consortium of Investigative Journalists (ICIJ). Toen u contact met ons opnam, wat dacht u dat er zou gebeuren?

Toen ik contact opnam met jullie had ik geen flauw idee wat er zou gebeuren – of dat jullie zelfs maar zouden antwoorden. Ik heb veel journalisten gesproken die geen interesse hadden, onder meer van The New York Times¹ en Wall Street Journal². Ik heb daarna ook aangeklopt bij Wikileaks³, maar die vonden het zelfs de moeite niet om me te antwoorden.

Het wereldwijde team begon de Panama Papers te publiceren op 3 april 2016. Hoe hebt u die dag beleefd?

Het was een gewone zondag. Ik had afgesproken met vrienden om samen te lunchen en ik was stomverbaasd toen ik vernam dat Edward Snowden superenthousiast over het project aan het twitteren was.

De NSA-klokkenluider, die nu in ballingschap leeft in Rusland, was het onderzoek op de een of andere manier op het spoor gekomen, en nog voor de publicatie schreef hij op Twitter: ‘Het grootste lek in de geschiedenis van de datajournalistiek’…

Ik herinner me dat ik de posts op sociale media voorbij zag vliegen, het waren er duizenden. Zoiets had ik nog nooit gezien. Letterlijk een informatie-explosie. Ook de mensen met wie ik die zondag had afgesproken, waren erover bezig zodra ze het nieuws vernamen. Ik deed mijn best om te reageren zoals elk normaal mens die zoiets voor het eerst hoort.

Heel wat experten vergelijken de Panama Papers met Watergate. De belangrijkste bron van het Watergateschandaal was Associate FBI Director Mark Felt, die bekend werd onder de naam ‘Deep Throat’ en die zijn identiteit 33 jaar na het schandaal onthulde.

Ik heb af en toe aan Mark Felt gedacht en aan de risico’s die hij liep. Maar mijn risicoprofiel ziet er toch een beetje anders uit dan het zijne. Ik zal wellicht moeten wachten tot ik op mijn sterfbed lig.

Waarom denkt u dat?

Bij de Panama Papers zijn veel verschillende misdaadorganisaties betrokken, waarvan enkele banden hebben met regeringen. Ik kan me moeilijk indenken dat het voor mij ooit veilig zal zijn om uit de anonimiteit te treden. Felt had enkel iets te vrezen van Richard Nixon en zijn trawanten, en Nixon trad dan nog iets meer dan twee jaar na de inbraak af, wat hem machteloos maakte. Zelfs over 50 jaar is de kans groot dat veel van de groepen die ik moet vrezen nog steeds actief zijn.

Hebt u iemand verteld over uw rol in de Panama Papers?

Toen het nieuws uitbrak, heb ik een paar mensen uit mijn naaste omgeving op de hoogte gebracht.

U hebt zes jaar gezwegen. Waarom wilt u nu praten?

De afgelopen zes jaar heb ik meerdere keren de verleiding gevoeld om van me te laten horen. Telkens was dat op een moment dat het leek alsof de wereld aan het afstevenen was op een catastrofe, dus voelde ik steeds meer de drang om te proberen ingrijpen. Tegelijkertijd moest ik erop toezien dat een paar factoren in balans bleven.

Welke factoren bedoelt u?

Ten eerste, mijn eigen fysieke veiligheid en die van mijn gezin. Ten tweede, het feit dat de wereld een kakofonie van stemmen is geworden die allemaal gehoord proberen te worden. Ik wilde dat mijn woorden betekenis hadden en dat ze niet vervlogen waren tegen de volgende tweet van Donald Trump. In 2016 schreef ik (in een manifest, nvdr) dat ik dingen zag gebeuren die me heel erg bang maakten, de angst ‘dat ernstige instabiliteit om de hoek loerde’. Ik vrees dat die instabiliteit een feit is geworden.

Over welke instabiliteit hebt u het?

De opgang van het fascisme en autoritarisme wereldwijd, van China en Rusland tot Brazilië en de Filipijnen, maar tegenwoordig vooral in de Verenigde Staten. Amerika heeft in het verleden enkele vreselijke blunders begaan, maar wanneer het absoluut nodig was, heeft het land altijd een tegenwicht gevormd voor de gruwelijkste regimes. Dat evenwicht is er niet meer.

Wraak van Rusland

Belastingparadijzen lijken van cruciaal belang voor leiders in autocratische regimes.

Vladimir Poetin vormt een grotere bedreiging voor de Verenigde Staten dan Hitler ooit is geweest, en dat allemaal dankzij shell companies. Het zijn de lege vennootschappen die het Russische militaire apparaat financieren, die onschuldige burgers in Oekraïne doden telkens wanneer een raket van Poetin een winkelcentrum treft. Het zijn de lege vennootschappen die Chinese conglomeraten maskeren, die minderjarige arbeiders doden in de kobaltmijnen in Congo. Het zijn lege vennootschappen die zulke en nog vele andere gruweldaden mogelijk maken door de verantwoordelijkheid weg te nemen uit de maatschappij. Maar zonder verantwoordelijkheid kan een maatschappij niet functioneren.

De Panama Papers zijn relevanter dan ooit, door de Russische agressie in Oekraïne. Ik geef een voorbeeld. Een van de oudste en trouwste vrienden van Vladimir Poetin, de cellist Sergei Roldugin, is eind februari veroordeeld. De belangrijkste reden voor zijn veroordeling waren de Panama Papers, waarin stond dat Roldugin als stroman optrad voor zijn machtige vriend en zelf miljarden bezat, althans op papier. Bent u daar blij om?

Ik ben blij dat Roldugin een straf heeft gekregen. Ik vind dat fantastisch.

Vreest u niet dat Rusland wraak zal willen nemen?

Dat is een reëel risico, ja. De Russische regering heeft verklaard dat ze me dood wil. Toen de televisiezender Russia Today nog niet uit de lucht was gehaald door veel landen naar aanleiding van de Russische invasie in Oekraïne, zond die een tweedelig docudrama uit over de Panama Papers. In de begingeneriek werd het personage van John Doe gemarteld tot hij een schedelletsel opliep, waarna een bootje door zijn bloed voer. Die plas bloed moest het Panamakanaal voorstellen. Bizar en smakeloos, maar allerminst subtiel. Anderen die gelinkt worden aan offshorerekeningen en belastingontduiking hebben hun toevlucht genomen tot moord, waarbij onder meer Daphne Caruana Galizia en Ján Kuciak op een tragische manier om het leven zijn gekomen. Die twee overlijdens hebben me diep geraakt en ik roep de Europese Unie op om het gerecht zijn werk te laten doen, voor de families van Daphne en Ján. En om een einde te maken aan de wetteloosheid in Malta, een van de landen waar Mossack Fonseca erg actief was.

Onbetrouwbaar

In 2017 heeft de Duitse Federale Politie massa’s documenten van Mossack Fonseca in handen gekregen, eveneens van een anonieme bron.

Ja, dat was ik. Vanaf het begin was ik bereid om samen te werken met overheden omdat het me vrij evident leek dat de misdaden en misdrijven die beschreven werden in de Panama Papers vervolgd moesten worden. Meer dan eender welke andere overheid verzekerde de Duitse regering me dat ze de veiligheid van mij en mijn gezin zou garanderen, en na enige tijd zijn we tot een overeenkomst gekomen die billijk leek. Helaas heeft de Duitse regering kort erna die overeenkomst geschonden en zoals ik het zag, heeft ze mijn veiligheid in gevaar gebracht. Met pijn in het hart moet ik iedereen afraden om vertrouwen te hebben in de beloften van de Duitse staat.

Volgens mediaberichten zou u 5 miljoen euro hebben gekregen. Waarom bent u zo teleurgesteld in de Duitse Federale Politie?

Er waren drie grote problemen. Ten eerste, toen de Duitse Federale Politie de informatie eenmaal in haar bezit had, werd ik aan mijn lot overgelaten. Ik moest voor mijn eigen veiligheid instaan en kreeg geen enkele vorm van bescherming. Ik vond dat niet slim, want mijn situatie werd er niet veiliger op. De dreiging nam nog eerder toe dan af. Niet lang daarna vond in Berlijn op klaarlichte dag een moord plaats die gelinkt werd aan de FSB, de Russische veiligheidsdienst. Dat had ik kunnen zijn. Ten tweede, de Duitse regering heeft de financiële regeling die we waren overeengekomen niet nageleefd. Dat veroorzaakte bijkomende problemen, waardoor mijn veiligheid nog meer in gevaar werd gebracht. Ten derde, de Duitse Federale Politie heeft meermaals de uitnodiging afgeslagen om bijkomende data uit de offshorewereld te analyseren – informatie die verder ging dan de Panama Papers – en dat is hemeltergend.

Dus u vindt dat de Duitse overheid uw veiligheid onvoldoende ernstig heeft genomen?

Ik moet eerlijkheidshalve wel toegeven dat ze een lichte vorm van bescherming hebben aangeboden, maar in dit soort situaties hoeft er maar één iets mis te gaan en je krijgt een rampzalig en onomkeerbaar resultaat. Om meerdere reden baarde hun algemene aanpak me zorgen, zeker naarmate de tijd verstreek. Als de Duitse overheid het belang van de Panama Papers correct had ingeschat, hadden ze de hele zaak helemaal anders aangepakt, dat weet ik zeker.

Wat had u verwacht van de Duitse federale recherchedienst BKA? Getuigenbescherming? Een nieuwe identiteit? Of meer geld?

Ik wil alleen kwijt dat ze onze financiële afspraken niet zijn nagekomen.

De Duitse politie heeft de informatie van Mossack Fonseca met tientallen landen gedeeld – maar ze heeft zich beperkt tot gegevens over de burgers van de betreffende landen. Volgens die logica kan informatie over oligarchen alleen gedeeld worden met de Russische overheid, tenzij er strafrechtelijke onderzoeken tegen hen lopen in andere landen – een absurde situatie, zeker als je weet dat diezelfde oligarchen sancties hebben gekregen naar aanleiding van de Russische invasie in Oekraïne.

Helaas heeft noch de Duitse, noch de Amerikaanse overheid veel interesse getoond in de Panama Papers. In plaats daarvan hebben ze hun pijlen gericht op jachten. Een jacht heeft geen enkele waarde, behalve misschien een symbolische. Offshorebedrijven en fondsen, die moet je aanpakken. Sancties kunnen een belangrijk wapen zijn, maar er zijn er nog andere. Zo zouden de VS de kantoren van de offshore oprichters op Amerikaanse bodem kunnen binnenvallen om een signaal te geven dat zulke activiteiten niet langer getolereerd worden. Dat zouden ze makkelijk kunnen doen. Maar dat is niet gebeurd.

Manhattan Project

De Russische elite verbergt systematisch het eigenaarschap van luxewoningen, jachten, jets en andere activa via complexe offshoreovereenkomsten. Hoe kan men daar een einde aan maken?

Ik denk dat het Westen Poetin lang als een lastpak heeft gezien, maar een lastpak die onder de knoet kon worden gehouden met economische incentives. Dat heeft dus duidelijk niet gewerkt. Er zou een uitzonderlijk project op poten moeten worden gezet, een soort van hedendaags Manhattan Project, met als doel de enigma’s van de offshorewereld te ontrafelen. Technologisch zou het kunnen, we beschikken over voldoende rekenkracht in de vorm van computers. De vraag is of we ook over de politieke wil beschikken. Tot dusver heb ik nog niet veel gezien wat daarop wijst.

Waarom denkt u dat er nog geen Russische klokkenluider naar buiten is getreden?

Behalve een niet onbelangrijke dosis moed moet je ook een zekere graad van vrijheid hebben om klokkenluider te worden. Je moet iemand hebben die naar je verhaal luistert en er moet minstens enig besef zijn dat er zaken moeten veranderen. Los van het feit dat Poetin al wie zijn nek uitsteekt, vermoordt of achter de tralies gooit, is het bijzonder lastig om dat soort vrijheid te vinden in Rusland.

Edward Snowden zit vast in Rusland. Hoewel hij kritiek geeft op Poetin en zijn regering corrupt noemt, kan hij het land niet uit, want dan zou hij in de VS voor de rechter moeten verschijnen.

Snowden is maar een radertje in de informatieoorlog die Rusland al driekwart eeuw tegen de VS voert. Als de Amerikaanse inlichtingendiensten enig bewijs tegen hem hadden, zouden ze dat al in het lang en het breed hebben uitgesmeerd. Als ze geen bewijs hebben, moet president Joe Biden hem gratie verlenen en hem hartelijk verwelkomen in de VS. Zo eenvoudig is het, echt waar.

Hoe tevreden bent u over de impact die het lek heeft gehad?

Ik sta versteld van wat de Panama Papers teweeg hebben gebracht. Het ICIJ heeft iets verwezenlijkt dat met niets te vergelijken valt. Ik ben uitermate tevreden, en trots op de hervormingen die zijn doorgevoerd als gevolg van de Panama Papers. Dat er achteraf nog zulke wereldwijde samenwerkingen zijn geweest tussen journalisten is niets minder dan een triomf. Maar helaas is dat nog niet genoeg. Ik heb nooit gedacht dat de informatie van één enkel advocatenkantoor het einde van de wereldwijde corruptie zou inluiden, laat staan dat mensen hun gedrag zouden veranderen. Maar de politici moeten nu wel stilaan in actie komen. We hebben publiek toegankelijke lijsten nodig van alle bedrijven die gevestigd zijn in elke jurisdictie, van de Britse Maagdeneilanden, Anguilla en de Seychellen tot Labuan en Delaware. En wel meteen. En als je weerstand hoort, komt die uit de mond van een politicus die ontslagen moet worden.

Sinds 2016 zijn duizenden verhalen uit de Panama Papers gepubliceerd. Zijn er nog verhalen die iedereen moet lezen?

Er zijn massa’s verhalen die nog verteld moeten worden. Ik denk spontaan aan een fonds dat met gele papieren cheques werkte en dat wellicht door een Colombiaanse consultingfirma was opgezet voor een drugskartel. Een Amerikaanse bank heeft blijkbaar toegestaan dat rechtstreeks gebruik kon worden gemaakt van hun corresponderende bankrekening bij een bank in Panama. De namen van de begunstigden werden met een typemachine op die cheques getikt. Het zou een understatement zijn om zulke praktijken ‘ongewoon’ te noemen – ze hadden net zo goed rode vlaggen kunnen gebruiken in plaats van gele cheques.

Edward Snowden heeft uw situatie ooit omschreven als een bestcasescenario voor een klokkenluider: u hebt een grote impact gehad, niemand weet wie u bent en u loopt vrij rond. Ziet u dat zelf ook zo?

Ik prijs mezelf gelukkig omdat alles is gelopen zoals het is gelopen, ook al kan alles altijd beter. Het feit dat niemand weet wie ik ben, heeft uiteraard als grote voordeel dat ik relatief veilig ben, maar daar hangt ook een prijskaartje aan vast. In tegenstelling tot Edward Snowden met zijn onthullingen over afluisterpraktijken bij de NSA kan ik de Panama Papers niet gedurig in de actualiteit houden. Tot op zekere hoogte heeft hij daarvoor met zijn vrijheid betaald. Je moet altijd compromissen sluiten.

Wat heeft uw lek u geleerd over klokkenluiden in het algemeen?

Het belangrijkste is dat ik heb bewezen dat het mogelijk is – misschien ben ik een uitzondering – om een verschil te maken en toch een goed leven te blijven leven. Maar het vergt heel wat moeite en geluk om iedereen een stap voor te blijven.

Hebt u tips voor potentiële klokkenluiders?

De waarheid vertellen over gevoelige onderwerpen is nooit makkelijk. Je mag niet onderschatten hoe moeilijk het is om het hoofd koel te houden. Of je nu met journalisten of overheden praat, bereid je erop voor dat alles héél traag gaat. Blijf vooral ademen en zoek andere dingen om je gedachten af en toe te verzetten.

Als u de klok kon terugdraaien, zou u opnieuw klokkenluiden?

Ik zou geen seconde aarzelen.

_________

1 NYT wenste geen commentaar te geven.

2 WSJ wenste geen commentaar te geven.

3 Der Spiegel heeft contact opgenomen met Wikileaks maar geen antwoord ontvangen.

4 De Duitse Federale Politie wenste geen commentaar te geven op de beschuldigingen.

Om de anonimiteit van onze bron te garanderen hebben we dit interview afgenomen via een internetverbinding waarbij we gebruik hebben gemaakt van versleutelde software die de antwoorden van de klokkenluider insprak. Bij dit interview was een getuige aanwezig. We hebben het gesprek ingekort om redenen van leesbaarheid, we hebben het licht geredigeerd, zoals gebruikelijk is in de Duitse journalistiek, en we hebben het voorafgaand aan deze publicatie ter goedkeuring voorgelegd aan de geïnterviewde.