Radetzkymars, de beroemde roman van Joseph Roth uit 1932, kreeg eindelijk nog eens een nieuwe, frisse vertaling. ‘Dit van antiquiteit bulkende boek is echt een boek voor vandaag.’
Breaking news was het alleen in kleine literaire kring. Er werd onlangs een foutje rechtgezet over de iconische foto uit 1936 van Stefan Zweig en Joseph Roth, twee van de grootste schrijvers uit de vorige eeuw, gezeten op een terras in Oostende. Die foto werd niet gemaakt op het terras van het befaamde etablissement Hotel Du Parc, maar op dat van Hotel Helvetia. ‘Het is literaire archeologie voor een kleine schare fijnproevers’, glimlacht Els Snick. Zij is vertaalster, docente Duits aan de universiteit Gent en voorzitter van het Joseph Roth Genootschap, de Vlaams-Nederlandse zusterafdeling van het Internationale Joseph Roth Gesellschaft in Wenen.
Belangwekkender voor een breed literair publiek is dat op 19 mei bij Uitgeverij Van Oorschot Els Snicks nieuwe vertaling van Radetzkymars verschijnt. Die roman uit 1932 is Roths beroemdste boek en werd in 1999 verkozen als een van de tien belangrijkste Duitstalige romans van de twintigste eeuw. In Radetzkymars vertelt Roth op onnavolgbare wijze de ondergang van de Oostenrijks-Hongaarse Dubbelmonarchie aan de hand van de familiegeschiedenis van het geslacht der Von Trotta’s.
Waarom deze nieuwe vertaling? ‘Omdat er sinds 1980 geen nieuwe vertaling meer is gemaakt’, zegt Snick. ‘Die editie, die nog altijd goed verkoopt, was geen volwaardige vertaling, maar een herziene uitgave van de bijzonder goede vertaalster Elly Schippers. Jammer genoeg staan in die editie nog wat onvolkomenheden.’
‘Zelfs van leden van het Joseph Roth Genootschap krijg ik regelmatig te horen dat ze niet door Radetzkymars raken.’ (Vertaalster Els Snick)
Belangrijker nog, benadrukt Snick, is dat in de vorige vertalingen de zo kenmerkende helderheid van Roth niet terug te vinden is. ‘Zelfs van leden van het Joseph Roth Genootschap krijg ik regelmatig te horen dat ze niet door Radetzkymars raken. Dat frustreert mij enorm. En het heeft me gemotiveerd om dit iconische boek dan maar zelf te vertalen voor een hedendaags publiek.’ Om zeker te zijn dat de vertaling lekker loopt, leest Snick die voor zichzelf hardop voor – een luxe waar ze dankzij de lockdown meer tijd voor had dan anders. ‘Voorlezen is de lakmoesproef bij Roth. Door hun helderheid kun je zijn Duitse teksten hardop lezen zonder haperen. Als dat ook lukt met een vertaling, dan zit het goed.’
Helderheid vertalen is geen sinecure. Zeker niet wanneer die helderheid, het klinkt paradoxaal, gepaard gaat met een overvloed aan details. ‘Roth had een feilloze camera in zijn kop’, zegt auteur Geert Mak, een bekende liefhebber van Roth in ons taalgebied. Hij verzorgde het voorwoord voor de nieuwe vertaling. Zijn oog voor detail maakte van Roth een groot journalist in zijn tijd en de sterreporter van Duitse kranten. Het toeval hielp Roth een handje, weet Mak. ‘Hij maakte deel uit van de erewacht die aanwezig was op de bijzetting van de overleden keizer Frans Jozef I in de Kapuzinercrypte. Als goede journalist beschrijft hij dat in Radetzkymars in elk detail.’
‘Roth besteedde enorm veel zorg aan details’, beaamt Snick. ‘De kledij en gebruiken van toen, de manier waarop buffetten werden verzorgd, het kapsel van kranten lezende heren in de koffiehuizen: Roth heeft het allemaal minutieus beschreven. Dat maakt van zijn boeken echte tijdsdocumenten. Het is niet eenvoudig om zo’n archaïsch tijdsbeeld te vatten in een vlotte, hedendaagse Nederlandse taal. Woorden als chambrees voor een soldatenkamer, bijvoorbeeld, kun je nu nog moeilijk gebruiken zonder de lezer te vervreemden van het boek.’
Roth vertalen vergt een permanente alertheid, weet ze. ‘Stilistisch dokterde hij alles bijzonder goed uit. Subtiliteit is een van zijn handelsmerken. Je leest zo gemakkelijk ergens over bij die man.’ Ze geeft een voorbeeld: de scène over de ontluikende vriendschap tussen de oude baron Von Trotta en dokter Skowronnek. ‘Hij schrijft: Op het kleine schaakbord botsten hun knokige vingers soms tegen elkaar als mensen op een klein pleintje, ze schrokken en keerden terug naar waar ze vandaan kwamen. Zijn subtiele beschrijving van de bewegingen die hun handen maken, als metafoor voor die vriendschap, is zo sprekend. Zoiets help je als vertaler gemakkelijk om zeep.’
Mak acht dit het moment voor een bloempje. ‘Els Snick mag in deze niet onbesproken blijven. Roth heeft een stel goede vertalers gehad, zoals Elly Schippers en Wilfried Oranje, maar Els kent als Roth-specialist zijn taal, wereld en verwijzingen bijzonder goed. Dankzij haar verschijnt er haast elk jaar een Roth-boek. Ze heeft hem in de Lage Landen bijna eigenhandig weer tot leven gewekt.’
Snick voelde dat haar kennis van Roths journalistieke werk en biografie haar extra alert maakte tijdens het vertalen. ‘Ik ken zijn “personages” uit zijn reportages en artikelen. Zoals de Jood. Roth was zelf een Jood, afkomstig uit Brody, vandaag Oekraïne. Wanneer er een Jood passeert, moeten je voelsprieten omhoog gaan staan. Net zoals wanneer het regent of hij over klokken en horloges schrijft. Dan moet je als lezer en vertaler wakker zijn, want dan is hij iets aan het zeggen.’
‘Radetzkymars is een metafoor voor wat ook vandaag zou kunnen gebeuren.’ (Schilder Jan Vanriet)
Niet alleen zijn geroemde helderheid – liefhebber Tommy Wieringa beschreef in Knack Roth lezen‘als door een frisgewassen raam de dag inkijken’ – maakt dat Roth vandaag nog altijd zo graag wordt gelezen. Mak schrijft in zijn voorwoord dat Roths meesterwerk ook nu, bijna 90 jaar na verschijnen, nog actueel is. En wel door de ‘wanhoop en vervreemding’ die door het boek waaien.
Geert Mak: ‘Ook dit is een periode van verschuivende machten en onttakelende imperia. Wij hebben er geen idee van hoe dat gaat uitpakken. Dat is ook zo voor de personages in Radetzkymars. Zij beseffen alleen dat een wereld van zekerheden in snel tempo wordt afgebroken. De coronacrisis maakt het boek nog zo actueel.’
Ook schilder Jan Vanriet, die de nieuwe vertaling van voortreffelijke tekeningen voorzag, vindt Radetzkymars een boek voor deze tijd. ‘Meer dan 80 jaar na zijn dood weet Roth ons nog te raken’, zegt hij. ‘De sfeer van ondergang, van een maatschappij die leeft in ontbinding en wordt bevolkt door personages die niet krachtig genoeg zijn voor de uitdagingen van hun tijd: het maakt dit boek tijdloos en actueel tegelijk.’
Vanriet heeft soms het gevoel te leven in een tijd waarin zaken die solide werden geacht, dat niet blijken te zijn, net zoals Roths personages vader en zoon Von Trotta. ‘Veel van waar wij respect voor hebben, blijkt façade. Zoals de grote reputaties van veel bewindslieden. Zij blijken in werkelijkheid uit bordkarton te bestaan. Dat is een van de geweldige dingen die je in dat boek ervaart: hoe slecht die Dubbelmonarchie eraan toe was. Men dacht dat ze voor de eeuwigheid was, terwijl er, wanneer het erop aankwam, geen besluitvaardigheid was en alles in het honderd liep. Ik maak geen directe vergelijking, maar Radetzkymars resoneert wel. Het is een metafoor voor wat ook vandaag zou kunnen gebeuren.’
Net als Vanriet wil Mak geen al te gemakkelijke vergelijkingen maken. ‘Je moet de Europese Unie niet vergelijken met de Dubbelmonarchie, zoals vaak gebeurt. Dat imperium was een feodale, bijna middeleeuwse structuur. Aan die achterhaaldheid is het bezweken, met als trigger Wereldoorlog I. De EU is daarentegen net een moderne structuur, die nog helemaal in haar ontwikkelingsfase zit. Als zij zou bezwijken – laat ons hopen en bidden dat dat niet gebeurt – dan zal het net zijn omdat ze haar tijd vooruit is.’
Els Snick wijst wel een paar concrete parallellen aan. ‘De tegenstelling tussen platteland en stad, het gevaar van fake news, onwetendheid als motor achter revoluties… het zit er allemaal in. Roth schrijft ook zeer fijngevoelig over nationalisme, bijvoorbeeld wanneer hij Von Trotta laat denken dat “er dan wel veel volkeren (konden) zijn, maar in geen geval naties”. Dat is ook vandaag nog zo relevant. Het maakt van dit van antiquiteit bulkende boek echt een boek voor vandaag.’
Is Radetzkymars ook Roths beste roman, zoals dichter en groot liefhebber Benno Barnard vindt? Voor Snick zal Job altijd de meest speciale roman zijn, want het was het eerste werk dat ze van Roth las. Mak noemt Job net zo goed als Radetzkymars. ‘Maar Job is ingetogener, terwijl Radetzkymars, bijna 90 jaar oud, niet minder spannend is dan een Netflix-reeks.’
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier
