De Zweedse journalist-schrijver Göran Rosenberg schreef een beklijvende hommage aan zijn vader die na de Holocaust te hebben overleefd toch nog zelfmoord in Zweden pleegde.
Er zijn heel wat boeken geschreven over mensen die in concentratiekampen werden vermoord, zo zegt de Zweedse journalist en schrijver Göran Rosenberg. Veel minder verscheen over de overlevenden. Een van hen was zijn vader, David. Toen Göran twaalf was, pleegde hij zelfmoord.
Om het meteen duidelijk te stellen: ‘Een kort oponthoud op de weg van Auschwitz’ is geen boek over het concentratiekamp. Wel het indrukwekkend relaas van de herinneringen die de schrijver heeft aan zijn vader. Een zeer persoonlijk boek dus. Maar als journalist en documentairemaker heeft Rosenberg ook de lijdensweg van zijn vader gereconstrueerd. Met zowel brieven als foto’s en officiële documenten. Van het getto van Lódz via Auschwitz naar Zweden, waar hij een nieuw leven wou opbouwen.
Slavenarbeid
In augustus 1944 maken de nazi’s het getto van Lódz leeg. David, net geen twintig, en heel wat leden van zijn familie worden op de transporttrein naar Auschwitz geduwd. David ontsnapt aan de vergassing en moet slavenarbeid verrichten in de fabriek Büssing in Braunschweig waar vrachtwagens worden gemaakt. De Duitsers beseffen dat ze de oorlog aan het verliezen zijn. De mannen zitten aan het front, de industrie heeft dwangarbeiders nodig. Na hallucinante omzwervingen van kamp naar kamp belandde David in het KZ Wöbbelin dat begin mei 1945 door de Amerikanen werd bevrijd. David woog toen nog 36 kilo en leed aan tyfus. De hongersnood in Wöbbelin was zo groot dat er wellicht kannibalisme bestond in het kamp.
Een stadje in Zweden
Met de hulp van het Rode Kruis komt David in Zweden terecht. Het land aanvaardt tienduizend kinderen en zieken, slachtoffer van de oorlog. Zijn echt nieuwe leven start in het havenstadje Södertälje, zo’n dertig kilometer ten zuidwesten van Stockholm. David is dan 25. Hij gaat werken bij Scania-Vabis. De fabriek maakt nu onderdelen voor vrachtwagens, maar fabriceerde tanks voor Hitler. Er was werk genoeg. De een zijn dood is de ander zijn brood? Göran Rosenberg: “Nee, dat is te streng, al weet ik dat er mensen zijn die zo denken.” Intussen tracht David contact te krijgen met Hala, zijn verloofde die ook aan de gaskamer is kunnen ontsnappen. Na veel problemen kan ook zij naar Zweden komen en er werken. Hoewel Göran Rosenberg uit heel wat brieven citeert, blijft hij bijzonder discreet over de rol van zijn moeder. In 1948 wordt zoon Göran geboren, later komt er een dochter. Soms lijkt het havenstadje een tussenstation voor David. Maar waarheen? Amerika? Israël? Ze krijgen een comfortabele flat en kopen in 1955 een Volkswagen. David vindt zelfs een bagagedrager voor de Kever uit. Ze geven de kinderen een ‘Zweedse’ opvoeding, spreken zo goed als mogelijk Zweeds met hen.
Leven of overleven ?
Maar toch lukt het David niet echt een nieuw leven te beginnen. Ook niet als hij en zijn vrouw Zweedse staatsburgers worden. Al beseft hij dat hij in een sociaal paradijs woont. Hij ondervindt onverschilligheid, onbegrip. David staat (onbewust?) voor het dilemma: hij moet overleven om zich te herinneren en opdat anderen zich zouden herinneren. Maar kan hij verder leven met de herinnering? En met de angst dat het nog gebeurt? En dan is er het besef dat de wereld gewoon verder leeft, alsof er niets gebeurd is. Het idee dat de tijd sociaal en biologisch gezien wel alle wonden mag helen, maar dat diezelfde tijd moreel helemaal niets heelt. Op 22 juli 1960 pleegt David Rosenberg zelfmoord.
Wiedergutmachung
Een halve eeuw later schrijft zoon Göran het levensverhaal van zijn vader. Een krachtig boek: filosofisch, poëtisch, genadeloos, schrijnend, ontroerend. Perfect gaan zijn persoonlijke belevenissen over in journalistiek werk en historisch onderzoek. Navrant is de passage waarin Mordechai Chaim Rumkowski, de voorzitter van de Joodse raad van het getto in Lódz, voor een afschuwelijke keuze staat als de Duitsers van hem eisen alle kinderen en bejaarden bij elkaar te brengen voor deportatie. De omstreden Rumkowski geeft in een pijnlijke toespraak toe omdat hij denkt op die manier andere joden te kunnen sparen. “Ik hoop dat mijn vader die toespraak niet heeft gehoord”, merkt Göran terloops op in zijn boek. Beledigend is de manier waarop zijn vader geconfronteerd werd met het systeem van de Wiedergutmachung. Overlevenden van de Holocaust en andere slachtoffers van de nazi’s konden van de Bondsrepubliek een financiële compensatie krijgen voor het leed dat hen was aangedaan. Hoe het in de praktijk voor David Rosenberg werkte is wraakroepend en vernederend. Het droeg er zeker toe bij dat hij de gruwel wel overleefde, maar dat verder leven onmogelijk werd.
‘Een kort oponthoud op de weg van Auschwitz’ is een prachtige, pijnlijke en literair verantwoorde hulde aan een vader. Tevens een pakkend liefdesverhaal en een nazinderende documentaire.
Göran Rosenberg, ‘Een kort oponthoud op de weg van Auschwitz’, Atlas-Contact, 349p., 21,95 euro, ISBN 978 90 450 2285 7
Fred Braeckman
Fout opgemerkt of meer nieuws? Meld het hier