Wat is dat nu precies, cool zijn?

Tinneke Beeckman is filosofe. Voor Knack beantwoordt ze elke week een moeilijke vraag.

Cool ben ik nooit geweest. Ik heb het gewoon niet in me. Eerlijk gezegd heb ik er ook weinig moeite voor gedaan. Om cool te zijn, mag je ook geen moeite doen: je gedrag moet ongedwongen lijken. Zoals de renaissancedenker Baldassare Castiglione ‘sprezzatura’ bij de ideale hoveling typeert: natuurlijke charme en innemendheid. Daar kun je niet voor studeren.

In tegenstelling tot de Italiaanse ‘sprezzatura’ behoort cool tot de jeugdcultuur. De stijl duikt meer dan een halve eeuw geleden op. Miles Davis speelt cooljazz. Geconcentreerd en toch ontspannen, afstandelijk maar niet onverschillig, eigengereid maar niet arrogant. Cool is licht en nauwgezet, veranderlijk en onverwacht, doelbewust en vrijblijvend.

Cool verschijnt ook in de cinema, bijvoorbeeld in À bout de souffle van Jean-Luc Godard (1960). Daarin speelt Jean-Paul Belmondo een kleine crimineel, die achteloos een politieagent vermoordt. Zonder drama of ongemak ontsnapt hij naar Parijs. Daar wil hij zijn Amerikaanse vriendin, gespeeld door Jean Seberg, overtuigen om samen te vluchten, maar zij verraadt hem. In de slotscène schieten politieagenten hem dood.

De film draait niet om de plot, maar om de korte scènes, de intense beelden, de gevatte dialogen, kortom: de ‘coole’ stijl. Belmondo steekt fluks een sigaret op, terwijl hij zijn foto in de krant bekijkt, onder de kop ‘Moordenaar geïdentificeerd’. Want paniek is niet cool. Wanhoop evenmin. Zelfs wanneer hij weet dat hij zal sterven, blijft Belmondo kalm. Een coole man heeft schijnbaar alles onder controle, al beheerst hij de situatie niet. Hij doorbreekt de regels wanneer hij daar zin in heeft. Hij bepaalt de maatstaf. Een ander kan die niet zomaar overnemen.

Godards film zorgde voor heel wat ophef. Het personage van Belmondo introduceert een bevrijdende stijl, die ingaat tegen de strenge burgerlijkheid van de jaren 1950. Het is de vraag of ‘cool’ op een soortgelijke manier nog wel kan. Wat als de hedendaagse stijl betekent dat stijlloosheid geen probleem is? Zo kleden mensen zich niet meer volgens dwingende en uniforme normen, noteerde Gilles Lipovetsky in L’empire de l’éphémère. Ze handelen vooral naar eigen goeddunken. In ‘l’ère du vide’, het tijdperk van de leegte, valt niet eens met een grens te flirten.

Een tijdje geleden bezocht ik op een warme zomerdag een wetenschappelijke conferentie in een Brussels paleis. Daar slenterde een politiek commentator rond op plastic strandslippers. Geen idee welke boodschap hij daarmee wilde overbrengen. Misschien wilde hij aangeven dat hij conventies absurd vond. Misschien hechtte hij niet aan decorum. Hoe dan ook zei niemand, zoals in Pa van Doe Maar: ‘Knoop je jas dicht, doe een das om, was eerst je handen. Kam je haren, recht je schouders, denk aan je tanden.’ Niemand reageerde, omdat iedereen wist dat geschokt of belerend reageren minder cool zou zijn dan die man negeren.

Die onverschilligheid heeft te maken met het feit dat cool een verkoopbaar onderdeel van de kapitalistische economie is geworden. Eerst mochten de managers op casual friday hun colbertje thuislaten. Nu lopen ze gewoon rond zonder pak of das. De hipster stroopt zijn hemdsmouwen op, toont zijn tatoeages en hangt op het werk zijn ‘naked bike’ aan de haak. De zachte rebellie triomfeert. Maar rebellie waartegen? Tenslotte kan de hipster evengoed de top van de bestaande orde willen bereiken, zonder iets fundamenteels te veranderen. Een poging tot cool lijkt zo een vrijblijvende transgressie, een opsmuk zonder inhoud.

Wellicht valt het coole ook daarom buiten mijn bereik; ik heb principes en idealen vooral voor andere ideeën willen inruilen. Cool zijn leek me te moeilijk en te makkelijk tegelijk. En toch. Van de kunstzinnige speelsheid van Godard en Miles Davis kan ik echt genieten.