‘Vaccinatiestrategie? Europese Commissie heeft verwachtingen gecreëerd die ze niet heeft kunnen inlossen’

‘Elke dag van gehele- of gedeeltelijke lockdown komt met een hoge economisch- en maatschappelijk prijs. De EU zal de strategie om voor “goedkoop” te gaan uiteindelijk duur betalen’, schrijft Johan Van Overtveldt in aanloop naar de Europese top over de vaccinatiestrategie.

We leven nu meer dan een jaar samen met het Coronavrius. Een katoenen jubileum, zowaar. In die termen een prille relatie, ware het niet ze nogal destructief van aard is. De samenleving, de gezondheidszorg, de economie en de democratie daverden meermaals op hun grondvesten. Er zijn best wel wat vragen te stellen bij de Belgische aanpak van deze gezondheidscrisis, net zo goed als er -aanvankelijk- verzachtende omstandigheden waren. Het virus sloeg in als een bom, de aard van de uitdaging was nieuw, met veel meer vragen dan antwoorden. De Europese lidstaten hebben in die aanvangsfase -met wisselend succes- geprobeerd de situatie beheersbaar te maken. “Nous sommes en guerre.” We waren in oorlog, weet u nog? Gewonden moesten afgevoerd en verzorgd worden, verdedigingslinies werden opgetrokken, avondklokken werden afgekondigd, brandhaarden werden geblust.

Toen al was duidelijk dat bluswater niet zou volstaan. Smeulend puin zou zorgen voor heropflakkeringen. Het was hoog tijd om te denken aan een brandbestendige constructie en een goede brandverzekering, om onszelf een herhaling van deze miserie te besparen. Lidstaten, die de handen vol hadden met crisismanagement, keken naar de Europese Commissie. Want, als die Europese Unie haar overkoepelende meerwaarde zou kunnen bewijzen, dan was het toch wel nu. Met name kleinere lidstaten zouden een vogel voor de kat zijn, als ze op eigen houtje zouden moeten gaan onderhandelen om vaccins in handen te krijgen. Vandaag, een jaar later, kunnen we alleen maar vaststellen dat de Europese Commissie gefaald heeft. En helaas meer dan eens.

Jazeker, een marathon vereist een volgehouden inspanning, maar bij het startschot word je wel geacht onmiddellijk te vertrekken. De EU miste de start, de opgelopen achterstand zou daarna enkel nog vergroten. Niet door tegenslagen, maar door verkeerde inschattingen, foute keuzes en een verkrampte houding.

Waar de VS al in januari 2020 in actie schoot met vroegtijdige financiering, doorgedreven onderzoek en ontwikkeling en een masterplan om de productiecapaciteit fors op te schalen, was er in de EU pas in juni sprake van een vaccinatiestrategie. Het bestaan van die strategie zegt overigens niets over de kwaliteit ervan. In reële tijd ging er een half jaar verloren. De EU heeft het belang van die snelle start onderschat en haar coördinerende rol onvoldoende gespeeld. Wellicht had men er zelf ook niet de expertise voor, hoewel die wél aanwezig is in de lidstaten. En toch deed de Europese Commissie er op dat moment alles aan om de indruk te wekken dat men de situatie onder controle had.

Meer nog: zij -Ursula von der Leyen- ging het wel eens even oplossen. Dat moet dan -gegeven de feiten- ofwel heel erg naïef geweest zijn, ofwel verhullend. Hoe dan ook: in tijden van ongeziene crisis is er geen tijd of plaats voor naïviteit en/of marketing. Het resultaat is dan ook dat de Europese Commissie verwachtingen heeft gecreëerd die ze niet heeft kunnen inlossen. Het lijkt er op dat commissievoorzitter von der Leyen zich behoorlijk wat Duitse druk laat aanmeten, die ook nog eens versterkt wordt door tegenvallende verkiezingsresultaten. De Duitse koelbloedigheid is bij wijlen ver te zoeken. Binnenlandse politiek en emotie halen vaak de bovenhand.

De opgelopen achterstand zou nog verder aangroeien. bij de onderhandelingen met de producenten van vaccins. Door qua prijs het onderste uit de kan te willen halen, ging er opnieuw kostbare tijd verloren. Rekening houdend met de gigantische economische en maatschappelijke verliezen die dag na dag geleden worden, hebben vaccins eigenlijk een onschatbare waarde. Ze zijn de enige sleutel om uit de malaise te geraken en tevens met voorspong de meest krachtige relancemaatregel. De Europese unie verliest ongeveer 3 miljard euro per dag (!) ten gevolge van de pandemie. Een cijfer dat aanzwelt als we opnieuw richting een lockdown moeten gaan. Elke dag van gehele- of gedeeltelijke lockdown komt met een hoog economisch- en maatschappelijk prijskaartje. De EU zal de strategie om voor “goedkoop” te gaan uiteindelijk duur betalen.

De Europese traagheid heeft andere mogendheden geïnspireerd. In de VS zijn is men blij dat men geen ‘Europese toestanden’ meemaakt, en China en Rusland doen hun uiterste best om hun leedvermaak te verbergen en de situatie aan te grijpen om verdeeldheid te zaaien en macht te verwerven. Het vaccin is een wapen geworden in een geopolitieke strijd die de EU op geen enkele manier beheerst.

In de tijdslijn moet ergens op dat moment ook bij de Commissie zelf het besef zijn gaan groeien dat men de situatie niet echt onder controle had. Om de aandacht af te leiden werd er een publiek gevecht geopend met de producenten van vaccins, en eentje in het bijzonder. Al van bij de start werd er met argwaan gekeken naar AstraZeneca, een “Brits” vaccin in een post-Brexit tijdperk. Eigenlijk was en is er echt geen plaats voor dergelijke kleine politieke spelletjes temidden een crisis. Als dát de geopolitieke rol is die deze Commissie wil spelen, dan mogen we ons stilaan zorgen beginnen te maken. Maar daar zou het niet bij blijven, AstraZenca zou onophoudelijk geviseerd worden. Er volgde een desinformatiecampagne over de effectiviteit van het vaccin, al dan niet voor bepaalde leeftijdsgroepen. Het debat over de leveringen ontaardde, met inbegrip van juridische dreigementen.

De meest recente aanval dateert van vorige week: een aantal lidstaten zetten het vaccin ‘on hold’ op basis van zeldzame én niet-bewezen bijwerkingen. De impact van dit alles valt nauwelijks te overzien. Het vertrouwen van de burger in het vaccin is -onterecht- zwaar aangetast, en de imagoschade voor het bedrijf is groot. AstraZeneca is gaandeweg de speelbal geworden van een op hol geslagen politieke flipperkast. Die impact zal zich wellicht ook niet beperken tot het vaccin in kwestie. Dit is eigenlijk zo’n beetje het tegengestelde van wat je zou mogen verwachten van een campagne om draagvlak voor vaccinatie te winnen.

Vandaag zullen de Europese leiders zich buigen over een andere -bedenkelijke- aanvalslinie van de Europese Commissie: het verbod op export van vaccins. Nadat de Europese Commissie bijna het vrij verkeer van goederen over de veelbesproken grens tussen Ierland en Noord-Ierland aan banden legde, volgde er een controlemechanisme op de export van vaccins. De producenten van vaccins gaven al aan dat dit mechanisme een zoveelste vertragende factor zou worden. Maar als we straks evolueren naar een echt exportverbod, dan zijn daar nog grotere risico’s aan verbonden. Dat verbod zou wel eens als een boemerang terug kunnen keren wanneer derde landen de export van vaccins of bestanddelen ervan (die niet aanwezig zijn in de EU) lam leggen.

Ondertussen is de kloof in vaccinatiegraad ten opzichte van de VS, het VK en Israël niet alleen groot, maar ook toenemend. Het VK zit aan 45 dosissen per 100 inwoners. De VS aan 38. Europa hinkt achterop met 13 op 100.

Lagen onze verwachtingen ten aanzien van de Europese Commissie misschien te hoog, de aanpak van de financiële- en de vluchtelingencrisis indachtig? Ik had eigenlijk oprecht gehoopt van niet. De Europese Unie had in deze crisis een verschil kunnen en moeten maken, als coördinator op een cruciale kerntaak, zonder afbreuk te doen aan de soevereiniteit van de lidstaten. Het had gekund. Maar EU bleef opnieuw steken in immobilisme, in die vastgeroeste bureaucratie, in de schrik voor de eigen schaduw. Opgejaagd door een achterstand van eigen makelij koos ze de verkeerde gevechten, én de verkeerde tegenstanders. We mogen dan wel goedkope vaccins bedongen hebben, de eindafrekening zal zwaar zijn en nog lang meegedragen worden.