Het komende decennium mag ons leger 140 miljard euro uitgeven. ‘Veruit het grootste aankoopdossier is de gemotoriseerde capaciteit, goed voor 9,8 miljard euro’, zegt generaal Harold Van Pee. ‘Maar de belangrijkste aankoop is luchtverdediging, goed voor 4 miljard euro. Als vandaag vanuit de Atlantische Oceaan kruisraketten worden gelanceerd richting Belgische kust, kan niemand ons verdedigen.’ Knack analyseerde de aankoopplannen van defensieminister Theo Francken (N-VA) en stuitte op een verbazend gebrek aan toezicht.
‘Slechte aankoop’, tweette defensieminister Theo Francken (N-VA). ‘Peperduur in onderhoud.’ Na amper twaalf jaar neemt ons leger zijn NH90-helikopters uit dienst. En dat is niet de enige miskoop van Defensie. Onze Piranha-pantservoertuigen bleken niet in staat antitankmunitie af te vuren. Ze vertoonden ook scheuren waarvan de oorzaak nooit is gevonden.
Een andere flop was de aankoop van de Pandur-pantserwagens, nog door defensieminister André Flahaut (PS). ‘Het ene mechanische probleem volgde het andere op. Het leger blijft daar maar geld in pompen, ook vandaag nog. En dat voertuig zal nooit in operaties gebruikt kunnen worden’, zegt defensie-expert Roger Housen, als strategisch raadgever verbonden aan de militaire vakbond ACMP. ‘De Pandur is de grootste blunder van de voorbije decennia.’
Om maar te zeggen: met defensie-aankopen kan het al eens flink mislopen. Ook budgettair. De vervanging van onze pantservoertuigen valt een pak duurder uit dan gepland. En onze nieuwe fregatten zijn twee keer zo duur als eerst begroot.
Toezicht op al die legeraankopen is cruciaal. Zeker nu België heeft aangekondigd dat het tussen 2026 en 2034 bijna 140 miljard euro zal vrijmaken voor het leger. Zo maakt ons land zijn belofte waar om 2 procent van het bnp uit te geven aan Defensie, en tegen 2035 zelfs 3,5 procent. Maar wie beslist er over al die miljarden? En wie kijkt dáárop toe? En vooral: hoe voorkomen we dat het opnieuw misloopt?
1. Wie beslist welk legermaterieel we nodig hebben?
Onze toekomstige legeraankopen zijn gebaseerd op de ‘NATO Capability Targets’. Die capaciteitsdoelen staan voor België opgesomd in een geclassificeerd NAVO-document van 126 bladzijden, gestempeld ‘NATO confidential’, en goedgekeurd op 30 mei.
‘Die Capability Targets zijn heilig voor de Arizona-regering: een goddelijke wet die ze blindelings volgt’, zegt Housen. ‘Maar ze worden ons helemaal niet opgelegd. Je kunt echt wel met de NAVO discussiëren en aangeven wat niet haalbaar is. Het is een onderhandelingsproces.’
Meer geld voor defensie, maar wat is het plan?
Generaal Harold Van Pee, adviseur op het kabinet-Defensie nuanceert: ‘In een eerste, bilaterale fase kun je inderdaad met de NAVO onderhandelen. Maar uiteindelijk zul je hoe dan ook de beloofde miljarden moeten betalen.’
Volgens Van Pee was het hoog tijd dat de NAVO-lidstaten hun defensie-inspanningen opschroefden. ‘Tot aan de val van de Sovjet-Unie in 1991 beschikte de NAVO over uitgewerkte plannen om een Sovjet-agressie af te wenden. Maar in de decennia daarna had de NAVO alleen nog plannen klaar om een potentiële aanval aan de oostflank te ontraden, niet om zo’n aanval ook daadwerkelijk af te slaan. De inval van Rusland in Oekraïne in 2022 toonde de noodzaak om opnieuw te kunnen beschikken over uitgewerkte NAVO-verdedigingsplannen. Die zijn in 2023 door de Vivaldi-regering goedgekeurd op de NAVO-top van Vilnius.’
De NAVO gaat volgens onze info uit van een scenario waarin Rusland Estland binnenvalt en tegelijkertijd iets onderneemt in de Suwalki-gap, de smalle corridor tussen Litouwen en Belarus. Zo zouden de Baltische staten van de rest van Europa worden afgesloten. Bovendien zou Rusland in dat scenario gelimiteerde acties kunnen ondernemen in West- en Centraal-Europa, om het moreel van de bevolking te breken. In dat scenario zijn ook aanvallen op België niet uitgesloten. De lng-terminal in Zeebrugge, de hoofdzetel van Euroclear en datacenters van techbedrijven zijn dan mogelijke doelwitten.
2. Wat vraagt de NAVO precies aan België?
Dat is geclassificeerde informatie. ‘Het bilateraal overleg met de NAVO is op 31 januari afgesloten met een joint consultation meeting’, zegt Van Pee. ‘Eén dag voor het Arizona-regeerakkoord werd voorgesteld, legde Vivaldi de basis voor onze defensie-investeringen. Eigenlijk voert Francken dus uit wat anderen al hebben beslist.’ Nochtans kraaide geen haan naar dat belangrijk overleg met de NAVO. ‘Er vindt in ons land geen enkel politiek debat ten gronde plaats over de zin en onzin van die NAVO-doelstellingen’, zegt Housen. ‘Waarom heeft ons land die capaciteiten nodig?’
Kamerlid Staf Aerts (Groen), voorzitter van de commissie Legeraankopen, treedt hem bij. ‘Ik begrijp best dat we tijdens de onderhandelingen niet continu op de hoogte kunnen worden gehouden. Maar eigenlijk zou het parlement toch minstens achter gesloten deuren de conclusies van dat bilateraal overleg moeten kunnen inkijken.’
Nadat ook de 32 NAVO-defensieministers eind mei de capaciteitsdoelstellingen unaniem goedgekeurd hadden, gaf Francken de kamercommissie Defensie de kans om het geheime document in te kijken. ‘Dat gebeurde in een kamertje in het parlement, individueel’, zegt Aerts. ‘Generaal Van Pee gaf een uitvoerige briefing. Notities maken mocht wel, fotograferen niet.’ Het parlementair toezicht werkt dus? Wel, volgens onze info hebben maar 7 van de 17 commissieleden het geheime NAVO-document ingekeken. ‘Wie zo’n kans niet benut, is het niet waard om parlementslid te zijn’, oordeelt Housen streng. ‘Het is gewoon onbegrijpelijk.’
‘Er vindt in ons land geen enkel politiek debat ten gronde plaats over de zin en onzin van de NAVO-doelstellingen. Waarom heeft ons land die capaciteiten nodig?’
3. Wat zegt de NAVO over de F-35’s?
Volgens onze info vraagt de NAVO op korte termijn prioritair aan België om voldoende munitie te hebben, een infanteriebrigade te voltooien (een militaire eenheid die gevechtsoperaties uitvoert), een verkenningsbataljon met Luxemburg op poten te zetten, én bijkomende F-35-gevechtsvliegtuigen te kopen. Op langere termijn moet ons land een tweede lichte brigade, luchtafweer en een fregat (oorlogsschip) kunnen inzetten.
Het is opmerkelijk dat de NAVO expliciet aan België vraagt om opnieuw F-35’s te kopen. Heeft het dan nog wel zin om politiek te blijven twisten over alternatieven? Eigenlijk wil de NAVO dat België op termijn 55 F-35’s kan inzetten. In 2018 heeft de toenmalige defensieminister Steven Vandeput (N-VA) er al 34 gekocht – nog 21 te weinig. De Arizona-coalitie kondigde aan dat ze er bijkomend 11 wil bestellen.
Ook opmerkelijk: hoewel de NAVO vraagt dat België permanent één modern fregat kan inzetten, heeft de regering beslist om er drie te kopen. ‘Twee waren er al besteld’, zegt Van Pee. ‘Na veel wikken en wegen besloot de regering dat een derde fregat nodig is om er permanent één te kunnen inzetten.’
4. Wat zal Defensie precies aankopen?
Midden juli keurde de ministerraad de Strategische Visie van Defensie goed. Dat document is gebaseerd op de NAVO-capaciteitsdoelstellingen voor ons land, en legt de belangrijkste defensieaankopen vast tot 2034. ‘In die periode zal België 139 miljard euro vrijmaken voor Defensie: 34 miljard voor nieuwe aankopen, 50 miljard voor personeel en 50 miljard voor de werking’, zegt generaal Van Pee, die naar het kabinet gehaald werd om de Strategische Visie uit te werken. De overige 5 miljard slaan op uitgaven van andere departementen die België mag meetellen voor de NAVO-definitie van defensie-inspanning.
‘De miljarden van Theo Francken: het geld voor Defensie is er al, maar waar is zijn plan?’
De uitgaven die Defensie de komende tien jaar plant, staan in detail opgesomd in een bijlage: 1,6 miljard euro voor 11 nieuwe F-35’s; 1,2 miljard euro voor een nieuw (derde) fregat; enzovoort.
‘Veruit het grootste dossier is de gemotoriseerde capaciteit, goed voor 9,8 miljard euro’, zegt Van Pee. ‘Maar de belangrijkste aankoop uit de lijst is luchtverdediging, goed voor 4 miljard euro. Als vanuit de Atlantische Oceaan kruisraketten worden gelanceerd richting Belgische kust, kan niemand ons verdedigen. En dus maken we hier prioritair werk van – ook al vraagt de NAVO ons dat maar op langere termijn.’
De Strategische Visie wordt dit najaar vertaald in een Wet op de Militaire Programmering. Die legt vast welk materiaal welk jaar voor welk budget wordt aangekocht. ‘Ten laatste in december moet de wet worden goedgekeurd, om op 1 januari in te kunnen gaan’, zegt Van Pee. ‘Hij zorgt voor continuïteit over de regeerperiodes heen.’
En hoe zit het op de korte termijn? In de begroting staat dat Defensie dit jaar voor 10,4 miljard euro ‘vereffeningen’ mag doen. ‘Dat zijn de eigenlijke betalingen’, zegt professor Herman Matthijs, begrotingsspecialist aan de UGent. ‘Daarnaast mag Defensie dit jaar voor 12,8 miljard euro nieuwe contracten aangaan.’
‘Als vanuit de Atlantische Oceaan kruisraketten worden gelanceerd richting Belgische kust, kan niemand ons verdedigen. En dus maken we hier prioritair werk van.’
5. Wie kiest de leveranciers?
In principe gebeuren legeraankopen via overheidsopdrachten, die vanaf een bepaald bedrag moeten worden goedgekeurd door de ministerraad. In het leger valt heel dat aankoopproces onder de verantwoordelijkheid van het Directoraat Generaal Material Resources (DGMR), meer bepaald de divisie Overheidsopdrachten.
De defensiebon: komt er een staatsbon voor de defensiemiljarden?
‘Nadat de ministerraad zijn goedkeuring heeft gegeven voor een aankoop, gebeurt de uiteindelijke keuze voor product en leverancier intern. Door de defensiestaf, en door niemand anders’, zegt Housen. ‘Het begint met een marktverkenning door DGMR, dat een aantal bedrijven aanschrijft: dit en dat hebben wij nodig, wat kunt u aanbieden? Firma’s A, B en C schrijven zich dan in. Hun offertes worden geanalyseerd door DGMR. Daarna wordt er een dossier opgesteld dat via de minister van Defensie naar de regering gaat.’ Ook het uiteindelijke contract wordt door de minister ondertekend.
‘In 2024 heeft onze aankoopdienst 332 nieuwe contracten gerealiseerd, goed voor meer dan 3 miljard euro’, zegt generaal Filip Borremans, hoofd van DGMR. ‘Daarnaast hebben we 2200 contracten in uitvoering, goed voor bijna 50.000 facturen. Mijn dienst telt zo’n 1050 werknemers. Wij smeken om extra personeel, maar we weten dat dat voor alle diensten van defensie het geval is. We rekruteren nu burgers – met een masterdiploma of een bachelor. Die nieuwe medewerkers hebben natuurlijk meer tijd nodig om zich in te werken dan ervaren militairen.’
Wie is wie? Deze militairen besissen over onze legeraankopen
* Generaal-majoor van het Vliegwezen Bernard Phaleg stond aan het hoofd van het stafdepartement Strategie van het leger, en bereidde zo mee de NATO Capability Targets voor die in 2025 zijn goedgekeurd. Vervolgens ging hij aan de slag op het kabinet-Francken om de Strategische Visie van Defensie uit te werken. En op 29 september volgt Phaleg generaal Filip Borremans op als hoofd van het Directoraat Generaal Material Resources (DGMR). ‘Het plan dat hij geschreven heeft op het kabinet, zal hij dus zelf uitvoeren in die nieuwe functie’, zegt Roger Housen.
* Brigadegeneraal Frédéric Dupuis – ook luchtmachter – is chef van de divisie Overheidsopdrachten bij DGMR. Hij is degene die in contact komt met het bedrijfsleven, samen met zijn staf. ‘Dupuis is een sleutelfiguur in het aankoopproces’, bevestigt zijn overste Filip Borremans. ‘Hij staat garant voor de realisatie van de contracten, en vaak is hij het die de parlementsleden brieft over aankoopdossiers. Als Dupuis niet akkoord gaat met een dossier dat door zijn administratie is voorbereid, kan hij het op zijn niveau tegenhouden.’
* Minister van Defensie Theo Francken (N-VA) bereidt aankoopdossiers voor de ministerraad voor en ondertekent ook de contracten. Op zijn kabinet is kolonel Jo Desmedt, een landmachter, directeur van Budget en Material Resources. Borremans: ‘Alle dossiers die door DGMR (de administratie, nvdr) zijn voorbereid en bij de Inspectie van Financiën zijn gepasseerd, belanden op het bureau van Desmedt (het kabinet, nvdr).’
Lees ook deel 2: Mag een generaal een luxecruise maken op kosten van een wapenbedrijf?
