Ook politieke dynamiek moet in het verplichte vak economie aan bod komen

Economie als verplicht vak? Akkoord, zegt Europees parlementslid Saïd El Khadraoui (SP.A), als ook de sociaal-culturele en zelfs politiek-ideologische dynamieken van de economieaan bod komen. ‘Economie is immers geen exacte wetenschap’

Het is recent vaak gebleken: de Belg weet nauwelijks iets over geldzaken. Ook in andere landen blijkt dat de gemiddelde burger nagenoeg geen kaas heeft gegeten van geldzaken. Zowel in de VS, Nederland, Duitsland, Italië, Zweden als Japan slaagt slechts een 30 procent van de ondervraagden er in om standaardvragen over geldzaken juist op te lossen. Vooral als het gaat over het inschatten van financiële risico’s scoren mensen overal ter wereld uiterst slecht. Dat is niet iets om je schouders bij op te halen. De gevolgen van financiële ongeletterdheid zijn immers dramatisch. Zo werd aangetoond dat financiële ongeletterheid een negatieve impact heeft op sparen én dat de meest financiëel ongeletterden zwak scoren als het over pensioensparen gaat. Uit alle onderzoeken blijkt dat de zwaksten in de samenleving, de laaggeschoolden, etnische minderheden, gepensioneerden én vrouwen het risico lopen zich te laten bedotten door gehaaide bankiers en verzekeraars.

Een gebrek aan financieel-economische kennis lag niet aan de basis van de crach die de financiële crisis in gang zette – dat waren de financiële witteboordencriminelen – maar financiële ongeletterdheid speelde wel een rol in de creatie van de bubbel die in 2007-2008 barstte. Heel wat mensen hadden zich immers te dure hypothecaire leningen laten aansmeren of hadden geïnvesteerd in schijbaar veilige producten die in werkelijkheid uiterst toxisch bleken.

In 2009, na de uitbraak van de financiële crisis vroeg men de Amerikanen of ze binnen de maand aan 2000 dollar zouden geraken om een onverwachte uitgave te kunnen betalen. De helft van de Amerikaanse gezinnen beweerde daar niet in te zullen slagen, wat meteen aantoonde hoe groot de impact van de crisis was op de gezinnen. Toen die vraag in 2012 opnieuw gesteld werd, zei nog steeds 40 procent van de gezinnen er niet in te zullen slagen. De situatie was dus nauwelijks verbeterd.

De grootste schok van de crisis mag dan volgens sommigen achter ons liggen en een lichte verbetering van de economie mag dan merkbaar zijn, de meeste gezinnen zijn nog steeds niet in staat een nieuwe schok op te vangen. Dat komt ook omdat ze nog steeds te veel schulden hebben opgebouwd. Uit een rapport dat in mei werd gepubliceerd blijkt dat slechts 41 procent van de Amerikanen méér verdienen dan ze uitgeven. De rest leeft nog steeds voor een belangrijk deel op krediet en doet dat via dure leningen die vaak afgesloten worden buiten het traditionale bankencircuit. Uit diezelfde studie blijkt dat de financiële geletterheid van de Amerikanen de laatste jaren niet is toegenomen. Alle ingrediënten voor misbruik blijven dus aanwezig. En hoewel de Europeanen veel minder op krediet leven dan de Amerikanen is ook hier de kennis van geldzaken niet toegenomen.

Hoewel we de afgelopen jaren getracht hebben de malversaties in de financiële sector weg te werken en striktere regels op te stellen voor allerlei bancaire activiteiten, zijn we er niet in geslaagd de financiële geletterheid van de bevolking te verbeteren. De toegenomen keuzemogelijkheden én de toegenomen complexiteit van financiële producten hebben er immers toe bijgedragen dat gewone mensen steeds minder begrijpen van geldzaken.

Uit de hoger genoemde studie blijkt dat maar liefst 89 procent van de Amerikanen ‘ja’ antwoorden op de vraag of financiële opleiding op school verplicht zou moeten zijn. Ook onderwijsminister Pascal Smet (PS) verklaarde in juni nog dat de financieel economische basiskennis van de bevolking onvoldoende was en herhaalde zijn voorstel om het vak economie op school verplicht te maken voor iedereen. Ik ben het daar mee eens op voorwaarde dat het vak economie méér wordt dan het aanleren van de financiëel-economische spelregels. Economie is geen exacte wetenschap waarbij het volstaat om de juiste rekenoefeningen te kunnen maken. Ook de sociaal-culturele en zelfs politiek-ideologische dynamieken van de economie zouden tot de leerstof moeten behoren. Leerlingen moeten ook gewapend worden tegen economische prietpraat. Zo zouden ze ten minste moeten weten dat banken die geld creëren dat enkel kunnen doen door schuld uit te schrijven. Of ze zouden mogen weten dat de meerderheid van de Europese ultrarijken hun fortuin niet zelf hebben verdiend, maar meestal geërfd hebben, wat de mythe ontkracht dat je door hard werken rijk kunt worden en omgekeerd dat je -als je niet rijk bent – wellicht niet hard genoeg hebt gewerkt.

Maar beter financiëel-economisch onderwijs is onvoldoende om de financiële geletterdheid te verbeteren. In een Nederlandse studie uit 2010 gaven onze noorderburen aan dat de verantwoordelijkheid voor financiële geletterheid in eerste instantie bij zichzelf ligt, maar meteen daarna bij de overheid. Meer dan 70 procent van de Nederlanders vindt dat de overheid een rol moet spelen bij het vergroten van financiële kennis van haar burgers en 74 procent vindt dat de overheid hen moet beschermen door strenge regels te stellen aan aanbieders van financiële producten. Dat kan bijvoorbeeld door financiële producten te voorzien van een label dat aangeeft hoe groot de risico’s zijn, of financiële producten te laten begeleiden door transparante informatie in een taal die iedereen kan begrijpen. Precies dat hebben we in het Europees parlement gedaan met het zogenaamde PRIPS-voorstel dat een key information document (KID) met consumentvriendelijke productinformatie verplicht zal maken voor beleggingsproducten. Daarnaast komt er een complexiteitslabel, zeg maar een waarschuwing dat het betrokken product te ingewikkeld en te risicovol is voor kleine beleggers.

Een gelijkaardige consumentenbescherming wordt volgende dinsdag gestemd in het Europees parlement, maar dan met betrekking tot hypothecaire kredieten. De markt van hypothecaire kredieten is uiterst complex en heel wat Europeanen hebben het dan ook moeilijk hun lening terug te betalen. In 2008 zeiden 16 procent van de Europeanen dat ze moeilijk hun rekeningen konden betalen en 10 procent van de gezinnen vertelden dat ze achterstallen hadden opgelopen. In België is bijvoorbeeld het totale bedrag van achterstallige hypothecaire kredieten dit jaar met 21 procent gestegen tot 1,12 miljard euro. De nieuwe Europese wetgeving zal niet enkel de sector strikter regelen, maar er ook voor zorgen dat concumenten beter geïnformeerd worden middels een gestandaardiseerd Europees informatiedocument. Ze zullen ook makkelijker de bestaande hypothecaire kredieten met elkaar kunnen vergelijken.

Experts in financiële geletterheid wijzen er ook op dat werkgevers een belangrijke verantwoordelijkheid hebben en suggereren dat seminaries op de werkvloer, bijvoorbeeld inzake pensioenplanning, erg nuttig zijn om de financiële kennis van werknemers te verbeteren.

In een uiterst complexe, risicovolle én geglobaliseerde financiële wereld moeten mensen in staat zijn goed geïnformeerde financiële beslissingen te nemen. De zwakste groepen in de samenleving kunnen dat vandaag nauwelijks, wat ernstige gevolgen heeft op hun spaargedrag en op hun pensioenplanning. Alle betrokkenen hebben er belang bij dat de financiële geletterdheid van burgers verbetert, zowel de overheid, het onderwijs als werkgevers. Daarom moet niet enkel de financiële sector strikter geregeld worden, maar moeten we er ook voor zorgen dat mensen zelf in staat zijn doordachte financiële beslissingen te nemen.