7 op de 10 experts die in het VRT-programma De Afspraak duiding geven bij het conflict tussen Rusland en Oekraïne vertegenwoordigen het oorlogsnarratief: ze roepen op om meer wapens te sturen naar Oekraïne in plaats van diplomatiek te onderhandelen. ‘We zouden graag een veel genuanceerder debat zien’, zeggen masterstudenten Internationale Betrekkingen en Diplomatie.
72 procent van de experts die in het VRT CANVAS-programma De Afspraak duiding geven bij het conflict tussen Rusland en Oekraïne vertegenwoordigt het oorlogsnarratief. Tot die conclusie komen Fauve Vermeersch en Ruben Bogaert, twee masterstudenten Internationale Betrekkingen en Diplomatie aan de Universiteit Antwerpen.
‘Het oorlogsnarratief houdt in dat in de studio uitgenodigde experts oproepen om meer wapens te sturen naar Oekraïne in plaats van diplomatiek te onderhandelen’, zegt Fauve Vermeersch. ‘Het vredesnarratief houdt in dat men de nadruk legt op een diplomatieke oplossing. Concreet: wil men met sancties en wapens de vijand in het nauw drijven, of kiest men eerder voor voorzichtigheid, de-escalatie, wederzijds begrip en dialoog?’
Samen met professor Internationale Politiek Tom Sauer onderzochten zij alle afleveringen van De Afspraak tussen 24 februari 2022 en 1 januari 2025 die gaan over de oorlog tussen Rusland en Oekraïne. Uit de analyse van 153 fragmenten blijkt dat het oorlogsnarratief sterk domineert. Slechts 18 procent van de experts hanteert het vredesnarratief en 10 procent houdt zich in het midden.
Met 72 procent is er een duidelijke voorkeur voor het oorlogsnarratief. Lag dat binnen jullie verwachtingen?
Ruben Bogaert: Toch wel. Hoewel we uitsluitend afleveringen van De Afspraak onder de loep namen, merk ik in alle media wel een tendens naar het oorlogsnarratief.
Fauve Vermeersch: We hadden al opgemerkt dat de diplomatie in de media minder gepromoot wordt. In De Afspraak zitten bovendien vaak dezelfde experts aan tafel, die dan ook vaak hetzelfde narratief uitdragen. Daarom is ons onderzoek in zekere zin ook een onderzoek naar framing in de media. Hoe wordt het conflict voorgesteld? En hoe worden mogelijke oplossingen voor het conflict gepresenteerd?
‘Een belangrijke nuance is dat experts die het oorlogsnarratief hanteren niet per definitie voorstander zijn van oorlog.’
Kunnen jullie een concreet voorbeeld geven van uitspraken die onder het oorlogs- en vredesnarratief vallen?
Vermeersch: In een van de afleveringen zegt gewezen VRT-journalist Rudi Vranckx: ‘Dit is geen conflict dat zal worden opgelost door te praten.’ Door onderhandelingen resoluut af te wijzen, draagt hij met die uitspraak het oorlogsnarratief uit – terwijl hij in andere afleveringen genuanceerder is. Daartegenover staat een uitspraak van emeritus hoogleraar en Oost-Europa-kenner Katlijn Malfliet: ‘We moeten aan de onderhandelingstafel gaan. Geef vrede een kans.’
Bogaert: Een belangrijke nuance is dat experts die het oorlogsnarratief hanteren niet per definitie voorstander zijn van oorlog. Ik veronderstel dat in België alle partijen baat hebben bij vrede, ook experts die het oorlogsnarratief uitdragen. Nog een treffend voorbeeld: Oekraïense burgers hanteren altijd het oorlogsnarratief, terwijl we er toch van uit kunnen gaan dat zij de laatsten zijn die nog zin hebben in oorlog.
‘Dit is in zekere zin ook een onderzoek naar framing in de media. Hoe wordt het conflict voorgesteld? En hoe worden mogelijke oplossingen gepresenteerd?’
7 op de 10 experts bij De Afspraak hanteren het oorlogsnarratief, en jullie vermoeden dat dat ook in andere media het geval is. Welke gevolgen heeft dat?
Vermeersch: De onevenwichtige vertegenwoordiging van narratieven in de media kunnen de perceptie van het conflict kleuren en het maatschappelijke en politieke debat beperken. Het dominante narratief bepaalt namelijk hoe de maatschappij naar een conflict kijkt.
Bogaert: Kijk naar de NAVO-norm van 5 procent voor defensie-uitgaven. Om dat te legitimeren, moet er ook een dreiging zijn. We ontkennen niet dat die dreiging er nu is, maar ze kan wel worden aangedikt. Het oorlogsnarratief spoort het publiek ertoe aan zich neer te leggen bij die 5 procent.
Volgens de Duitse minister van Buitenlandse Zaken Johann Wadephul toont Oekraïne zich bereid tot serieuze onderhandelingen, maar weigert Poetin elke vorm van diplomatie.
Vermeersch: In principe zijn er maar twee manieren waarop een conflict kan eindigen: ofwel wordt een partij volledig verslagen, ofwel komt er een diplomatieke oplossing. Ik schat de kans dat we tot een diplomatieke oplossing komen hoger in dan de kans dat we Rusland volledig verdrijven uit Oekraïne.
Bogaert: De meeste conflicten eindigen met een diplomatieke oplossing, al mag Oekraïne niet nog langer lijden. Zo vind ik niet dat Oekraïne géén militaire steun meer moet krijgen. Uiteindelijk heeft de ene staat de andere aangevallen, waardoor ik het oorlogsnarratief dat er iets moet gebeuren wel kan begrijpen. En als Poetin past voor onderhandelingen, dan stopt de diplomatieke weg – al moet daar van onze zijde wel een oprechte inspanning voor geleverd worden.
Vermeersch: Er wordt ook vaak gezegd dat je pas aan de onderhandelingstafel kunt komen als je zelf sterk staat, en daarvoor moet Europa beter samenwerken. Dat kan bijvoorbeeld door het budget voor defensie-uitgaven zinvoller in te vullen, in plaats van dat alle lidstaten afzonderlijk wapens aanschaffen. Op dat gebied heeft Europa nog wel een weg af te leggen. Pas als Europa sterk staat, zal Poetin ons serieus nemen. Het regime van Poetin wil net verdeeldheid creëren in Europa, omdat we zo zwakker staan.
‘Pas als we Rusland begrijpen, hebben onderhandelingen kans op slagen, maar dat wordt door experts in De Afspraak amper aangehaald.’
Welk narratief zouden jullie, als studenten Internationale Betrekkingen en Diplomatie, willen zien in de media?
Bogaert: Met ons onderzoek willen we vooral aantonen dat het narratief in de media nu heel eenzijdig is, en dat het oorlogsnarratief op termijn grotere schade kan berokkenen. We zouden er baat bij hebben om iets terughoudender te zijn en om meer naar de essentie van het conflict te kijken.
In mijn ogen mag het dan ook een combinatie van beide narratieven zijn: we kunnen sancties nemen en wapens naar Oekraïne sturen, maar we moeten óók luisteren naar de noden en bezorgdheden van Rusland. Wat zijn hun motieven? Waarom doen ze dit?
Vermeersch: Inderdaad. Pas als we Rusland begrijpen, hebben onderhandelingen kans op slagen, maar dat wordt door experts in De Afspraak amper aangehaald. En als het aangehaald wordt, dan gebeurt dat vanuit een oorlogsnarratief.
Bogaert: Stel dat we nu niet onderhandelen, massaal wapens sturen naar Oekraïne en dat het Europese front wint, dan staat Rusland binnen tien jaar opnieuw aan de deur. Om dat te voorkomen moet er een balans zijn tussen én wapens sturen én luisteren. Op die manier kunnen nieuwe conflicten afgewend worden en kunnen we tot een duurzame vrede komen.
Vermeersch: Er zijn experts die de combinatie van beide narratieven uitdragen, maar die groep blijft met 10 procent ondervertegenwoordigd, terwijl dat net de grootste groep zou moeten zijn. Het feit dat diplomatie meteen wordt uitgesloten, vind ik frappant. Ik zou in de media graag een veel genuanceerder debat zien.