Scholieren kunnen hun geheugen trainen door gedichten vanbuiten te leren en de maaltafels blijven beter hangen als je ze op muziek zet. Maar klopt dat eigenlijk wel? Knack legt acht stellige beweringen over uit het hoofd leren onder de loep.
‘De manier waarop vandaag in traditionele scholen wordt lesgegeven, houdt te weinig rekening met de werking van het geheugen’, zegt hoogleraar cognitieve psychologie Harold Bekkering (Radboud Universiteit Nijmegen).
‘Ons brein telt zo’n 80 miljard neuronen, en het is doordat die verbindingen met elkaar maken dat we dingen leren. Zulke verbindingen ontstaan wanneer er neurotransmitters vrijkomen. In het onderwijs is dopamine daarbij essentieel: die neurotransmitter wordt aangemaakt wanneer je benieuwd bent naar het antwoord op een prikkelende vraag. Als dat antwoord vervolgens ook nog verrast, ga je daarover nadenken en dát is leren. Nieuwsgierigheid activeert dus het leerproces. Jammer genoeg werken we in het onderwijs meestal andersom: we beginnen met het erin stampen van feiten en pas daarna komt het interessante deel.’
Volgens geheugenspecialisten komt dat vooral doordat de meeste leerkrachten en pedagogen een verkeerd beeld hebben van de manier waarop ons brein werkt. Klopt het bijvoorbeeld wel dat kinderen hun geheugen kunnen trainen? Is de leerstof oneindig vaak herhalen de beste manier om te studeren? En werken geheugentrucjes echt?
1. ‘Voor mij volstaat het om 48 uur voor een examen te beginnen blokken’
Jongeren beweren graag dat ze met glans voor een test zijn geslaagd terwijl ze er maar heel kort voor hebben gestudeerd. Vaak voegen ze daar dan aan toe dat ze de leerstof meteen erna alweer helemaal waren vergeten. ‘De gemakkelijkste manier om voor een test te slagen, is zo kort mogelijk van tevoren intensief beginnen te studeren zonder al te veel na te denken bij wát je leert’, zegt Harold Bekkering. ‘Alleen is het in het onderwijs doorgaans wel de bedoeling dat leerlingen en studenten de leerstof veel langer dan een paar dagen onthouden, en dat vergt een heel andere studiemethode. Als je iets langdurig wilt onthouden, moet je de leerstof regelmatig bijhouden en die over een langere periode gespreid studeren.’
Dat betekent dat je beter eens per week een paar uur met de informatie aan de slag gaat, dan die drie dagen na elkaar van ’s ochtends tot ’s avonds in je hoofd probeert te stampen. ‘Wanneer je de hele tijd onafgebroken werkt, wordt het op den duur ook een beetje saai voor je hoofd. Gevolg: je aandacht verslapt en je onthoudt de informatie minder goed’, zegt onderwijskundig adviseur en trainer Marije Stolte (Universiteit Utrecht).
‘De gemakkelijkste manier om voor een test te slagen, is zo kort mogelijk van tevoren intensief beginnen te studeren zonder al te veel na te denken bij wát je leert.’
Belangrijk is ook dat je tijdens blokperiodes voldoende slaapt. ‘Nieuwe kennis wordt overdag tijdelijk weggeschreven en ’s nachts verder geconsolideerd’, zegt Durk Talsma, hoofddocent aan de vakgroep experimentele psychologie van de UGent. ‘Het is dus geen goed idee om net voor een examen een nachtje door te halen. Misschien kun je de lesstof dan net lang genoeg vasthouden om te slagen, maar daarna valt die haast onmiddellijk weer weg.’
2. ‘Door mijn leerlingen lange gedichten uit het hoofd te laten leren, trainen ze hun geheugen’
‘Wat is het nut van het memoriseren van gedichten? Dat jongeren gemakkelijker ándere gedichten kunnen leren’, zegt Bekkering. ‘Dat komt niet doordat ze hun geheugen op die manier trainen, maar wel doordat ze er vaardigheden mee ontwikkelen en voorkennis door krijgen. Wanneer je rijmschema’s begint te herkennen, is het nu eenmaal minder moeilijk om een gedicht uit het hoofd te leren. Maar dat wil niet zeggen dat het je daardoor ook minder moeite zal kosten om een geschiedenis- of biologieles te studeren.’
3. ‘Zo goed als alles wat je op school leert, ben je een paar jaar later al compleet vergeten’
‘Zelfs als je denkt dat je niets meer weet van wat je destijds in de les biologie hebt geleerd, is er in je geheugen toch vaak nog een spoor van die informatie aanwezig’, zegt Durk Talsma. ‘Vaak is dat niet meer goed toegankelijk, maar een kleine hint kan volstaan om de informatie weer te activeren waardoor je ze redelijk gemakkelijk weer kun bovenhalen.’
‘Zelfs als je denkt dat je niets meer weet van wat je destijds in de les biologie hebt geleerd, is er in je geheugen toch vaak nog een spoor van aanwezig.’
De vraag is wel waarom je sommige lessen uit je schooltijd decennialang onthoudt terwijl je van andere leerstof geen enkele notie meer hebt. ‘Dat kan te maken hebben met die ene leerkracht die iets op een geweldige manier wist uit te leggen’, zegt Brechje Schölvinck, onderwijskundig adviseur en trainer (Universiteit Utrecht).
‘Of het gaat om leerstof die je heel moeilijk vond, maar op een gegeven moment toch onder de knie kreeg. Doordat je er echt moeite voor hebt moeten doen, is ze goed geconsolideerd en heeft ze je ook een succeservaring opgeleverd. Wat ook helpt, is als je het praktische nut inziet van de dingen die je leert. Als je begrijpt waarom iets relevant is voor later, dan zul je er op school meer aandacht aan besteden en beter je best doen om het daarna te onthouden.’
4. ‘Na dertig jaar kan ik nog perfect uitleggen hoe de Guldensporenslag verliep’
Dat persoonlijke herinneringen vaak gekleurd en zelfs vervormd zijn, weten we ondertussen. Maar geldt dat ook voor wat we lang geleden op school hebben geleerd? ‘Het geheugen is erg kneedbaar en dynamisch. Feitenkennis is een stuk stabieler is dan persoonlijke herinneringen, maar ook die is gevoelig voor vervaging en vervorming’, zegt Talsma.
Zeker als het gaat om lesstof die je jarenlang niet meer hebt opgehaald, bestaat de kans dat wat je denkt te hebben onthouden eigenlijk niet meer helemaal klopt. ‘Dat vijf keer zes dertig is, zul je altijd wel onthouden. Dat is dan ook een gemakkelijk feitje’, zegt Bekkering.
‘Wel is de kans groot dat de geschiedenisles over de Guldensporenslag ondertussen helemaal anders in je hoofd zit omdat je sindsdien veel nieuwe informatie binnen hebt gekregen door, bijvoorbeeld, boeken te lezen of films te bekijken. Doordat ons geheugen heel plastisch is, passen we voortdurend alles aan.’
5. ‘Om iets lang te kunnen onthouden, moet het je écht interesseren’
‘Als je net wat beter oplet op het moment dat de juf iets vertelt, is de kans groter dat je die informatie zult onthouden’, zegt Talsma. ‘Vaak hangt dat met persoonlijke interesses samen. Als het over iets gaat wat jou boeit, dan zul je er ook meer aandacht voor hebben. Bovendien heb je over die onderwerpen al cognitieve schema’s ontwikkeld waarin je nieuwe kennis makkelijker kunt inpassen.’
‘Als je iets hebt gevoeld, onthoud je het sneller. Daarom probeer ik tijdens mijn colleges altijd emoties op te wekken.’
Voor leerkrachten is de uitdaging dus om ervoor te zorgen dat leerlingen hun aandacht richten op de informatie die ze hen willen meegeven. Dat kan onder meer door wat humor in de les te verwerken, op een onderhoudende manier te praten en aansluiting te zoeken bij de interesses van de leerlingen. ‘Veel heeft ook met emoties te maken’, zegt Bekkering. ‘Als je iets hebt gevoeld, onthoud je het sneller. Daarom probeer ik tijdens mijn colleges altijd emoties op te wekken. Al besef ik heel goed dat toeval ook een grote rol speelt. Er kan in de aula altijd iets onverwachts gebeuren waardoor er emoties worden opgewekt en mijn studenten de les beter onthouden. Veel associaties worden nu eenmaal onbewust opgebouwd, en daar wordt in het onderwijs veel te weinig rekening mee gehouden.’
Hoe dan ook zijn emoties heel belangrijk voor de werking van het geheugen. ‘Positieve emoties kunnen sterk bijdragen aan groei’, zegt Bekkering. ‘Als je op een fijne manier les krijgt, is de kans veel groter dat je langdurig leert en dat er in het geheugen echt verbindingen worden gemaakt. Daarom is het heel belangrijk dat leerkrachten er aan het begin van het schooljaar voor zorgen dat alle leerlingen lekker in hun vel zitten. Dan zullen ze veel beter kunnen leren en onthouden.’
6. ‘De beste manier om te studeren is de leerstof oneindig vaak herhalen’
‘Continu blijven herhalen wat op een blad papier staat, zoals bij de klassieke manier van blokken, is niet echt een efficiënte strategie’, zegt Talsma. ‘Het geheugen werkt net beter wanneer je probeert om de fragiele geheugensporen telkens op een andere manier te activeren. De ene keer door jezelf te overhoren of een gecomputeriseerde test te gebruiken, de andere keer door de lesstof aan een medestudent uit te leggen of met geheugenkaarten te werken.’
Het probleem is wel dat leerlingen en studenten dan minder het gevoel hebben dat ze goed bezig zijn. ‘De methode waarvan je zelf denkt dat ze voor jou het best werkt, is niet altijd het efficiëntst’, zegt Eva van de Weijer-Bergsma, universitair docent pedagogische wetenschappen (Universiteit Utrecht). ‘Dat komt onder meer doordat actievere manieren van leren meer moeite kosten en soms een beetje pijn doen. Daardoor zijn we snel geneigd om minder efficiënte strategieën te kiezen.’
7. ‘Met behulp van een liedje of rijmpje onthouden kinderen het alfabet beter’
Handgeklap om spellingregels te memoriseren, liedjes om het alfabet of de tafels van vermenigvuldiging nooit meer te vergeten: sommige leerkrachten halen alles uit de kast om hun jonge leerlingen te helpen bij het memoriseren van de leerstof.
‘Op zich is het een goede zaak dat de informatie op verschillende manieren in het langetermijngeheugen wordt opgeslagen’, zegt Van de Weijer-Bergsma. ‘Als de tafel van zeven aan een liedje is gekoppeld en je weet even niet meer hoeveel zes keer zeven is, kun je die kennis via die route terughalen. Maar zo’n trucje moet natuurlijk wel relevant zijn, want anders leidt het alleen maar af.’
‘Het is best mogelijk dat je het studeren langer volhoudt met muziek op de achtergrond, maar dat heeft niets met het leren zelf te maken’,
Sommige leerlingen zijn er ook rotsvast van overtuigd dat ze beter kunnen studeren als ze muziek opzetten. ‘Het is best mogelijk dat je het studeren langer volhoudt met muziek op de achtergrond, maar dat heeft niets met het leren zelf te maken’, zegt Bekkering. ‘Hetzelfde geldt voor bewegen in de klas: dat helpt voor de motivatie en ook wel om wakker te blijven, maar je gaat echt niet beter onthouden omdat je erbij springt.’
Zijn er dan geen effectieve geheugentrucjes? ‘Toch wel’, zegt Durk Talsma. ‘Wanneer je een lange reeks getallen moet onthouden, kan het helpen om je een straat voor te stellen. In een bloemperk ligt dan het getal 23 en verderop staat een standbeeld met 31 erop. Die truc is gebaseerd op een heel oud mechanisme: voor onze evolutionaire voorouders was het belangrijk om bepaalde plekken te kunnen koppelen aan belangrijke informatie, zoals gevaar of voedsel. Dat hielp hen destijds om te overleven en zit vandaag nog steeds in ons brein ingebakken. Leerkrachten zouden daarmee aan de slag kunnen gaan door in de klas bijvoorbeeld met tekeningen te werken.’
8. ‘Als leerlingen met de hand schrijven, onthouden ze de leerstof beter’
Uit recente studies blijkt dat kinderen beter leren als ze met de hand schrijven. Maar is dat ook doordat ze de leerstof dan beter in hun geheugen opslaan? ‘Niet echt’, zegt Bekkering. ‘Het voordeel is wel dat met de hand schrijven meer tijd en moeite kost dan typen. Daardoor moeten leerlingen selectiever zijn in wat ze noteren en dus meer over de lesstof nadenken. Als je zonder nadenken typt wat de leerkracht zegt, onthoud je simpelweg veel minder. Met het schrijven op zich heeft dat dus niets te maken.’
