‘Teloorgang van begrijpend lezen: één van de belangrijkste zwaktes van onze rijke Europese samenleving’

Ons karakter, onze kundigheid en onze kennis zullen we nimmer kunnen vervangen door zoekmachines en artificiële intelligentie.

Het is steeds minder vanzelfsprekend, maar tijdens mijn lessen aan de universiteit maken we er een gewoonte van om in gesprek te gaan over de grote thema’s in de wereld. Zo gebeurde het dat ik met de laatstejaars in een gedachtewisseling verwikkeld raakte over de bestanddelen van macht. Een Afrikaanse uitwisselingsstudent opperde: ‘Hoe is het in godsnaam mogelijk dat Europese landen die decennialang veel geld hebben uitgegeven om het analfabetisme in het Zuiden te bestrijden, toelaten dat hun eigen kinderen ten onder gaan aan een nieuw analfabetisme als gevolg van het buitensporige gebruik van smartphones en sociale media?’

Het was wellicht niet eens zijn bedoeling, maar met die opmerking raakte hij een van de belangrijkste zwaktes van onze rijke Europese samenleving: de teloorgang van het vermogen om geduldig en geconcentreerd om te gaan met informatie, de complexiteit van een boek te aanvaarden als een metafoor van de intriges van het leven, haar met volharding te doorgronden en je op die manier kennis eigen te maken, in te bedden in diepe overtuigingen en op te slaan in de mentale arsenalen die van pas komen in het dagelijkse leven en in de beroepspraktijk, om een lange zin als deze te volgen in plaats van na het eerste werkwoord verstrooid de andere kant op te kijken.

Diep, begrijpend lezen draagt zowel bij aan ons karakter als aan onze kundigheid en kennis. Die drie zaken zullen we nimmer kunnen vervangen door zoekmachines en artificiële intelligentie, tenminste niet als we van de mens zelf geen artificieel gedrocht willen maken. Ze zijn ook van onschatbaar belang om onze vrijheden en emancipatie overeind te houden in het dagelijkse spervuur van banaliteit en uiterlijk vertoon. Maar, zo leren de Pisa-resultaten ons, we lezen almaar vluchtiger en oppervlakkiger.

Voor een deel mogen we dat toeschrijven aan de verlokkingen van de smartphone. Maar minstens even belangrijk is het schuldig verzuim van ouders en onderwijs om die aanslag op het kostbaarste goed van onze kinderen te verijdelen. Terwijl ouders vaak geen rem op TikTok en ChatGPT willen zetten, kan het onderwijs door schaalvergroting studenten nauwelijks nog bij de hand nemen om geconcentreerd met bronnen om te gaan, een gedachtegang te reconstrueren en daarover in gesprek te gaan. Hoe kan een docent studenten aanmoedigen om diep te lezen als de mentale wereld van studenten steeds vaker wordt gereduceerd tot het omcirkelen van bolletjes tijdens een meerkeuzetoets?