Theoloog Sander Vanmaercke (26): ‘Ik droom van een kerk die mensen niet meer uitsluit om wie ze zijn’

Hoe kan een nieuwe maar bijna 70-jarige Amerikaanse paus als Leo XIV ook in België jonge katholieke gelovigen aanspreken? Knack sprak erover met Sander Vanmaercke (26), theoloog van opleiding en geëngageerd christendemocraat. ‘Afkomst is amper nog van belang. Persoonlijkheid en programma wel.’

‘Kippenvel’. Sander Vanmaercke stopt niet weg dat hij de verkiezing van de nieuwe paus met meer dan gewone interesse heeft gevolgd. Hij voelde zich er op de een of andere manier ook persoonlijk bij betrokken. ‘Als je ziet hoeveel duizenden enthousiaste mensen aanwezig waren op het Sint-Pietersplein, dan voel ik me, samen met hen, gelukkig en trots om een katholieke gelovige te zijn. Hoewel ik donderdag hoegenaamd niet nagelbijtend zat te wachten, ik dacht dat de kardinalen er pas vrijdag zouden uitraken. Toch zapte ik donderdag even naar de beelden van die cam die gericht stond op de schoorsteenpijp van de Sixtijnse Kapel. Toen er plots witte rook verscheen, voelde ik de opwinding stijgen. Natuurlijk blijf je dan in spanning wachten op de nieuwe paus.

Was Robert Prevost, tot voor zijn verschijning op het balkon van de Sint-Pietersbasiliek, ook voor u een relatieve onbekende?

Sander Vanmaercke: (lachje) Toch niet. Prevost was inderdaad geen echte topfavoriet. Behalve bij Emmanuel Van Lierde, de Vaticaankenner van Otheo (de opvolger van zowel Kerk & Leven als Kerknet en dus het ‘officiële’ medium van de katholieke Kerk in Vlaanderen, nvdr). Hij tipte Prevost als topkandidaat en had hem daarom opgenomen in zijn top drie. In 2024 had hij Prevost voor het katholieke tijdschrift Tertio ook al uitgebreid geïnterviewd, nadat Franciscus pas had aangesteld als prefect van het Dicasterie van de Bisschoppen. Prevost was duidelijk een persoonlijke topbenoeming van Franciscus.

Denk u dat Franciscus hem naar het Vaticaan had geroepen om zijn kansen als eventuele nieuwe paus te vergroten?

Vanmaercke: Zijn verkiezing komt natuurlijk niet uit de lucht vallen. Paus Leo’s eerste woorden waren niet zomaar een spontaan babbeltje met de gelovigen. Het was een goed voorbereide toespraak op papier, in foutloos Italiaans, Spaans en wat Latijn. Dat valt niet gauw even neer te krabbelen in dat krappe uur tussen de pausverkiezing en de bekendmaking ervan. Alle kardinalen komen de nieuwe paus persoonlijk begroeten, de nieuwe gewaden moeten gepast worden. Hij had geen minuut de tijd om tussendoor even alleen op een bankje te zitten schrijven.

Leo XIV is de eerste Amerikaanse paus, in een tijd dat de Verenigde Staten zich bijzonder agressief opstellen op het wereldtoneel. Bij de presidentsverkiezingen vorig jaar genoot Donald Trump ruime steun van de Amerikaanse katholieken.

Vanmaercke: Jarenlang was het zogezegd volstrekt ondenkbaar dat een Amerikaan paus zou worden, omdat die grootmacht dan niet alleen de belangrijkste politieke leider ter wereld zou leveren maar ook de belangrijkste religieuze leider. Dat dit toch is gebeurd, leert ons ook dat die klassieke politieke beoordelingen vandaag achterhaald zijn. Afkomst is amper nog van belang. De persoonlijkheid en het programma zijn dat wel.

Veel belangrijker dan zijn nationaliteit vind ik zijn lidmaatschap van de augustijnen. Die orde is in België minder bekend, maar ze is een van de grootste kloosterordes ter wereld. Hun leden laten zich inspireren door de inzichten van de heilige Augustinus, aannemelijk een van de belangrijkste kerkvaders ooit.

Wat is er zo bijzonder aan de augustijnen?

Vanmaercke: Hun zorg voor elkaar en voor de anderen. Ze laten niemand achter. Ze zijn bekommerd om de armsten. Het sleutelwoord in de maidenspeech van Leo XIV – hij gebruikte het héél bewust meer dan één keer – was ‘tutti’. Allen. Iedereen. Hij is een paus die zich niet alleen zal richten op de katholieke kerk, maar die zijn boodschap zal willen uitsturen naar de hele wereld. Vandaar ook de keuze van zijn naam, Leo, naar de paus die in de negentiende eeuw met Rerum novarum de blauwdruk schreef voor het nieuwe sociale beleid van de kerk: ze moet zich het lot aantrekken van iedereen, niet het minst van de vervolgden en de allerarmsten.

Dat is het eeuwig actuele van de ideeën van Augustinus: ook hij heeft een essentiële bijdrage geleverd aan de relatie tussen de kerk en de wereld. Augustinus stierf in Hippo: toen al een Berberse stad in het noorden van Algerije. Zelfs bij de vroege christenen stond ‘het Westen’ niet zo centraal als vaak wordt gedacht. Dat zullen we ook merken aan de eerste reis van Leo XIV. De kans is groot dat hij naar Turkije zal reizen, naar Iznik, in de oudheid ‘Nicea’ geheten. Dit jaar wordt de 1700^e verjaardag gevierd van het Eerste Concilie van Nicea. Toen is de tekst van de katholieke geloofsbelijdenis vastgelegd die wij vandaag nog altijd gebruiken.

De eerste reis van Franciscus was naar het ‘vluchtelingeneiland’ Lampedusa. Een beetje paus is het in deze tijd aan zijn stand verplicht zijn comfortzone te verlaten.

Vanmaercke: In de laatste week voor zijn dood bracht Franciscus nog een bezoek aan een Romeinse gevangenis. Hij was stervende, alle andere afspraken waren afgezegd. Alleen de gevangenen wilde hij niet in de steek laten. Dat was een prachtig statement. Vandaar ook dat de keuze voor een man als Prevost in de sterren geschreven stond: na Franciscus kan de kerk niet meer terug naar vroeger. We kunnen niet meer doen alsof vooral kerkse zaken en besognes van tel zijn, en de wereld overlaten aan de zorg van presidenten en bedrijfsleiders. Franciscus heeft met Laudato si’ een ontzettend belangrijke encycliek geschreven. Ecologie, hoort voortaan tot de kernboodschap van ons geloof. Wie katholiek wil zijn, draagt mee zorg voor onze aarde en de toekomst ervan. Dat inzicht valt nooit meer terug te draaien.

Was u fan van Franciscus? Tijdens en na zijn bezoek aan België was er vooral veel kritiek.

Vanmaercke:  Ik ben op de Grote Markt in Leuven gaan kijken naar het pausbezoek: dat was een once in a lifetime-kans. Je zag daar trouwens toen al dat Franciscus oud en ziek was. Nadien heeft hij inderdaad een paar zinnen gezegd over abortus die hij beter niet had uitgesproken. Zijn charisma was zijn grote kracht en soms ook zijn zwakte. Franciscus heeft deuren geopend en groepen de hand gereikt die bij vorige pausen helemaal in de kou bleven staan. Daarom was hij zo uniek: met zijn woorden en daden kon hij mensen en groepen aanmoedigen en enthousiasmeren. Bovendien heeft hij de bezem door de kerk gehaald. Hij heeft de financiën aangepakt, kardinalen als Angelo Becciu de laan uitgestuurd nadat was uitgekomen dat hij zwaar in de fout was gegaan en de Curie gewezen op haar plichten en tekortkomingen.

Die zeer persoonlijke stijl had ook zijn nadelen. Franciscus heeft structureel weinig veranderd. Zijn vernieuwing is te veel de zaak van hemzelf als paus geweest, te weinig van de hele kerk. Franciscus heeft met zuster Simona Brambilla de eerste vrouw benoemd voor een absolute topfunctie in het Vaticaan: als prefect van het Dicasterie voor Religieuzen is ze de wereldwijde nummer één van alle katholieke monniken, paters, broeders en zusters. Maar Franciscus heeft structureel niets veranderd aan de plaats van de vrouw in de kerk. Een conservatieve paus zou zonder problemen opnieuw alleen mannen kunnen benoemen.

Dat wordt wellicht de belangrijkste taak voor Leo XIV: hij moet de vernieuwingen die Franciscus op gang heeft gebracht, nu ook gaan consolideren voor de toekomst. Hij kan dat. Ik geloof nooit dat het een toeval is dat de kardinalen een gediplomeerd kerkjurist tot nieuwe paus hebben verkozen.

Een twintiger die als jonge katholieke gelovige met kennis van zaken de pausverkiezing volgt: tussen uw leeftijdsgenoten bent u een witte raaf.

Vanmaercke: Ik kom natuurlijk een uit een katholiek gezin (zijn vader Luk was hoofdredacteur van Kerk & Leven, het voormalige ‘parochieblad’, en daarvoor nationaal woordvoerder van de CD&V, nvdr). Als kind werd ik zo snel ik kon misdienaar. Als puber veranderde dat. Als er in de klas gevraagd werd wie in God geloofde, stak ik net als de meesten mijn vinger niet op.

Vanaf mijn zestiende studeerde ik aan hotelschool Ter Duinen in Koksijde. Ik heb toen stage gedaan bij restaurants met een Michelinster, zoals Couvert Couvert in Heverlee en De Kristalijn in Genk. Mijn ouders hadden toen een kleine wijnhandel; ‘de zaal’ was meer mijn ding dan ‘de keuken’.

In het laatste jaar had ik met Mike Melis een uiterst inspirerende leerkracht godsdienst. Hij heeft mij aangemoedigd om, ondanks mijn ongewone vooropleiding, toch in Leuven theologie en religiewetenschappen te studeren. Dat was echt mijn ding. Toch ben ik, toen ik mijn bachelorsdiploma op zak had, al gaan werken voor Caritas Vlaanderen. Dat is de Vlaamse tak van de internationale katholieke hulporganisatie die zich richt op het lenigen van armoede en het bestrijden van sociale armoede. Ik heb er de Roma leren kennen. Hun situatie greep mij naar de keel. Ze overleven vaak in zeer precaire omstandigheden, ook in ons land. Toen ik met eigen ogen zag hoe zij zich moeten beredderen om te overleven… Dat waren hevige beelden voor een kind uit een middenklassengezin waar het al bij al comfortabel leven is. Ook al vormen de Roma een van de grootste minderheidsgroepen in de Europese Unie, toch worden ze nog veel te vaak met de nek aangekeken en gediscrimineerd. Op de koop toe legitimeren stigmatiserende uitspraken als die van Conner Rousseau die vooroordelen.

Voor katholieke gelovigen is ‘engagement’ een belangrijke zaak. Maar spiritualiteit zou dat ook moeten zijn. Bidt u vaak?

Vanmaercke: Ik bid geregeld, zij het zelden op de klassieke manier, met gevouwen handen. Ik ga ook niet elke zondag naar de mis. Bidden betekent voor mij ook me even in mezelf keren om na te denken over het leven, waarvoor wij staan, hoe ik ben, over onze waarden en normen. Ik hou ontzettend van de Zwitserse Alpen. Die weidse uitzichten, het grijpt me telkens aan: het aanvoelen dat er grootser en weidser en mooier bestaat. Dat gevoel overvalt mij soms ook bij een bezoek aan een kerk in het buitenland. Het moeten dan niet de grootste en bekendste kathedralen zijn. Een klein, verlaten kerkje met kleine vensters en dikke muren: op een wonderbaarlijke manier overvalt je dan soms een rust zoals je elders nooit ervaart.

Geloof maakt ons tot wie we zijn. Dat hoeft niet het katholieke geloof te zijn. Ontzettend veel mensen zijn op zoek naar zingeving. Ze vinden dat evengoed in allerlei vormen van spirituele meditatie als in kerken.

Remco Evenepoel heeft uitgelegd dat hun godsdienst een essentieel verbindend element is zijn relatie met zijn geliefde Oumi.

Vanmaercke: En meteen barstte het debat los of Evenepoel al dan niet een praktiserend moslim zou zijn. Dat is zó naast de kwestie. Evenepoel liet in zijn hart kijken door te getuigen hoeveel kracht en liefde hij en zijn vriendin halen uit hun geloof. Dat is essentieel, en waardevol.

Ook de kerk in België zou de waarde van ‘spiritualiteit’ meer mogen accentueren dan vandaag, en ook voorzien in een ruimer aanbod. Ik heb het dan niet alleen over verzorgde misvieringen. Het zou ook creatiever mogen. Denk aan die Afrikaanse kerken en hun zeer spirituele dansen en gezangen, en de intense vreugde die dat met zich meebrengt.

Een breed interview over de katholieke kerk is nog altijd onmogelijk zonder het te hebben over het seksueel misbruik. U had er haast zelf mee te maken: ook de directeur van het schooltje uit uw kindertijd moest daarom ontslag nemen.

Vanmaercke: Ik was toen kleuter. Ik heb achteraf van die zaak gehoord maar ik herinner mij er niets van. Met de hand op het hart, ik heb zelf nooit iéts gezien of meegemaakt van grensoverschrijdend gedrag binnen de kerk. Niet als misdienaar, nergens, nooit. Maar natuurlijk is het zeer terecht dat de mensen de kerk dat seksueel misbruik zwaar aanrekenen. Ik denk dat het rechtstreeks te maken heeft met het verplichte celibaat. Als je elke priester of religieus officieel zijn seksualiteit ontzegt, dan doe je de natuur van zulke mensen geweld aan: seksualiteit hoort toch bij het mens-zijn? Ik hoop dat er ooit een paus komt die dat celibaat niet meer verplicht maakt. Al heeft Franciscus in concrete misbruikdossiers wel stevig ingegrepen. Eindelijk was er paus die schuldige priesters, zelfs bisschoppen en kardinalen, hun titels heeft ontnomen, en zelfs hun priesterlijke staat.

Wordt u er soms niet moedeloos van?

Vanmaercke; Nee. Ik zie ook vooruitgang, en nieuwe openingen. Tijdens de Bijzondere Synode over de Amazone lag de vraag op tafel om alvast ‘viri probati’ – gehuwde mannen van een zekere leeftijd – priester te mogen wijden. Franciscus is er uiteindelijk niet op ingegaan. Zoals ik al zei: Franciscus was meer een man van betekenisvolle gebaren dan van diepgaande veranderingen.

Het blijft een gemiste kans. Men zegt wel dat dat niet kon omdat Afrika er niet klaar voor zou zijn. Waarom zou er dan geen aparte regeling mogen zijn voor het Amazonegebied? Of voor West-Europa, of Noord-Amerika? Waarom zou ‘katholiek’ nog altijd moeten betekenen dat elke regel in elk land wereldwijd op exact dezelfde manier wordt toegepast? Waarom  kiezen we niet méér en duidelijker voor ‘eenheid in verscheidenheid’? Dat zou de kerk toch in staat stellen om veel meer mensen te bereiken? Waarom zou een kerk zich niet voluit tot homo’s kunnen richten? Tot mensen die gescheiden zijn? Waarom zouden vrouwen geen priester mogen worden, en mannen wel? Waarom al die hokjes: jij wel en jij niet?

Omdat paus Johannes-Paulus II dat in 1994 in het schrijven ‘Ordinatio Sacerdotalis’ uitdrukkelijk heeft bepaald: het hoort tot het wezen van de kerk dat het priesterschap niet, nooit openstaat voor vrouwen. Dat is zo gewild door God en dus kan en mag zelfs geen paus dat veranderen.

Vanmaercke: Johannes-Paulus II heeft de marge voor zijn opvolgers inderdaad ontzettend klein gemaakt. Maar in de geschiedenis hebben pausen al zo veel regels afgekondigd waarvan later zeer terecht is afgeweken, of die in de loop der tijd helemaal in onbruik zijn geraakt. Het is mij niet ontgaan dat de bekende Amerikaanse jezuïet James Martin in het katholieke tijdschrift America zéér opgetogen was met de keuze voor Leo XIV. Martin is uitermate pro-inclusie van lgbtqi+ in de kerk: vandaar dat Amerikaanse katholieke conservatieven al tot in Rome zijn ontslag hebben geëist. Dat doet mij vermoeden dat deze paus iedereen wil meetrekken. Ik weet wel, als aartsbisschop heeft Robert Prevost zich vroeger ethisch veel conservatiever uitgesproken, maar wellicht moet je dat in de specifieke Peruaanse context zien. Ik hoed mij ervoor te veel belang te hechten aan geïsoleerde uitspraken.

Ik droom in elk geval van een kerk die mensen niet meer uitsluit om wat ze zijn. (nadrukkelijk) De katholieke kerk is er voor iedereen. Dat is toch de echte opdracht van een kerk die geleid wordt door een paus die zich wil richten op tutti?