Filosoof Judith Butler: ‘Ik ben een trotse Jood, maar ik schaam me voor de staat Israël’

De Amerikaanse filosoof Judith Butler is al 35 jaar een van de meest toonaangevende academische stemmen over gender- en queerstudies. Komende zaterdag spreekt de Berkeley-hoogleraar in De Singel in Antwerpen.

Een academisch boek uitbrengen dat inslaat als een bom en een bestseller wordt, het is weinig onderzoekers gegund. Judith Butler (69) speelde het klaar in 1990 met Gender Trouble, Feminism and the Subversion of Identity. Daarin maakte die – Butler identificeert zich als non-binair – brandhout van het idee dat onze genderidentiteit een vaststaand gegeven is. Gender is een performance, betoogt Butler. Onze genderidentiteit ontstaat in het handelen: het is wat we doen, niet wat we zijn. Door komaf te maken met de heteroseksuele norm, legt Butler bovendien mee de basis voor de hedendaagse queer theory.

De legende wil dat het jonge genie Butler Gender Trouble als een tussendoortje schreef na hun doctoraat over de Duitse filosoof Hegel. Sindsdien is de Berkeley-­professor niet meer weg te denken van het publieke forum. De voorbije vijfendertig jaar schreef Butler in hoog tempo een visionair, zij het ietwat taai, academisch oeuvre bij elkaar over uiteenlopende hete hangijzers zoals haatspraak en oorlog.

Doorheen hun carrière viel de denker bovendien op als voorvechter van lgbtqi+-rechten en Butler steunde ook openlijk protestbewegingen als Black Lives Matter. Dat leverde die naast fans heel wat haters op. Butler werd zelfs fysiek aangevallen vanwege hun overtuigingen.

In Who’s Afraid of Gender? uit 2024 komen al die rollen en ervaringen samen. Zo is het de eerste keer dat de filosoof een niet-academisch boek uitbrengt voor een breed publiek. Al wil dat niet zeggen dat Butler even bereikbaar is als eender welke schrijver. Wanneer ik maanden voor hun komst naar België een interview aanvraag, is het lang wachten op een reactie.

Uiteindelijk is Butler bereid schriftelijk te reageren, maar als ik in mijn eerste vraag peil naar de grote lijnen van hun betoog, krijg ik meteen het deksel op de neus: ‘Dat staat in mijn boek. Vraag je me nu om een hoofdstuk te herhalen, of heb je het niet gelezen?’

Het typeert Butler als intellectueel pur sang die consequent weigert in te boeten op complexiteit, ook niet in functie van de journalistiek. Sterker nog, makkelijke antwoorden maken deel uit van het verontrustende, ‘nieuwe fascisme’ dat de hoogleraar detecteert in Who’s Afraid of Gender? ‘Ik heb het gevoel dat vrijwel alle mensen, behalve misschien de superrijken, zich ernstig zorgen maken over de wereld’, zegt Butler. ‘Rechtse demagogen vertellen ons dat de oorzaak van instabiliteit bij “gender”, “migranten” of “diversiteit” ligt. Maar in plaats van de kwetsbaarste leden van de samenleving aan te vallen, zouden we beter nadenken over hoe destructief het kapitalisme en de klimaatramp zijn.’

De antigenderbeweging die Butler bestudeert, is een amalgaam van diverse rechts-conservatieve krachten die zich wereldwijd verzetten tegen gendergelijkheid. Dat doen ze weliswaar op uiteenlopende manieren – zoals antiabortuscampagnes of haat tegenover transpersonen – maar ze delen een basisideologie. Of het nu gaat om Trump of het Vaticaan, ze baseren zich allemaal op een voorliefde voor traditionele gezinswaarden en, nog breder, de westerse beschaving. Een binaire man-vrouwverhouding staat daarbij telkens centraal.

‘Neem de Hongaarse premier Viktor Orbán’, zegt Butler. ‘In naam van nationale waarden is hij tegen wat hij “genderideologie” noemt, net als tegen nieuwkomers. Maar wat zijn die zogenaamde nationale waarden? Hij vertrekt van het heteroseksuele gezin met een hiërarchie tussen mannen en vrouwen.’

‘Net als andere autoritaire leiders verzet hij zich tegen het EU-beleid rond seksuele intimidatie en verkrachting. Het lijkt er dus op dat zijn “nationale waarden” afhankelijk zijn van een duidelijke genderorde. Op basis van die genderorde nemen autoritaire leiders, die democratieën willen vernietigen, de rechten van mensen af.’

Een van Butlers cruciale inzichten is dat onze opdeling tussen sekse als biologisch geslacht, en gender als sociaal construct geen stand houdt. ‘Natuur en cultuur zijn altijd noodzakelijk verweven met elkaar’, zegt die. Denk maar aan de medicatie die we nemen, of de vervuilde lucht die we inademen, vol stoffen die door mensen zijn gemaakt. ‘Ook geslacht en gender zijn het resultaat van de wisselwerking tussen genetica en omgeving.’

Butler legt dan ook uit dat de visie van Orbán wetenschappelijk niet klopt. ‘Binnen de biologie is al lang geweten dat we een fout begaan wanneer we aan de complexiteit van het leven een binaire structuur opleggen’, zegt Butler. ‘De idee dat onze genderidentiteit onveranderlijk is, hoort thuis in een traditie die beweert dat mannelijk en vrouwelijk door een goddelijke wil zijn vastgelegd.’

Hoe kunnen we ons tegen die conservatieve krachten verzetten? Volgens Butler moet ‘een nieuwe linkse beweging een beeld schetsen van een wereld die aantrekkelijk is voor grote groepen mensen, in plaats van alleen maar kritiek te leveren op wat rechts doet. Op die manier kunnen we voor een toekomst gaan waarin zowel onze complexiteit als onze gelijkheid wordt erkend.’

Voor het zover is, blijft Butler zich verzetten tegen geweld. De denker wijst op de genocide in Sudan die onterecht weinig media-aandacht krijgt. Maar ook tegen de genocide in Gaza sprak Butler zich al uit. ‘Net als veel Joden trek ik me dit aan. Als we “Nooit meer!” roepen, bedoelen we dat Joden nooit meer het slachtoffer mogen worden van genocide én dat geen enkel volk er ooit nog het slachtoffer mag van worden. Ik ben een trotse Jood, maar ik schaam me voor de staat Israël.’

Judith Butler komt op zaterdag 27 september naar De Singel. De lezing is uitverkocht.