‘De valkuilen van empathie: waarom komt leed harder binnen als we er een gezicht op kunnen plakken?’

Ze heten Saba en Sana. Nee, ze heetten Saba en Sana. Ik zie de tweeling in een nieuwsbericht. Onderaan het beeld staan ze blakend gezond naast elkaar in identieke paarse truien. Op de foto bovenaan liggen ze naast elkaar op een ziekenhuisbrancard, weer in paarse truien. Deze keer is hun huid bleek, zijn hun lippen droog en hun ogen ingevallen. Anonieme handen ondersteunen hun hoofdjes. Saba en Sana werden samen gedood in Gaza tijdens Israëlische bombardementen. 

Dit bericht op Instagram bekijken

Een bericht gedeeld door 🇵🇸 عين على فلسطين | Eye on Palestine (@eye.on.palestine)

            Leed komt harder binnen als we er een gezicht op kunnen plakken. Als we de namen en geschiedenissen van een slachtoffer kennen, voelen we bijgevolg ook sneller medeleven. Psychologen noemen dat het effect van het identificeerbare slachtoffer. We voelen doorgaans meer empathie en een verlangen om te helpen naarmate we het slachtoffer beter kunnen identificeren. Omgekeerd werkt dat ook: hoe abstracter het slachtoffer, hoe minder empathie. 

            Het identificeerbare slachtoffer-effect is een van de valkuilen waar filosofen vaak voor waarschuwen als het over empathie gaat. Saba en Sana zijn wel tastbaarder voor mij, maar verdienen daarom niet meer empathie dan een slachtoffer van de oorlog in Oost-Congo, van wie ik geen foto zag. 

We weten dat ons medeleven selecteert en discrimineert. Er is doorgaans meer aandacht voor vrouwen en kinderen die lijden dan voor mannen, waardoor bijvoorbeeld mannelijke vluchtelingen het vaakst op straat eindigen. We leven soms meer mee met een schattig dier dan met een slachtoffer van hongersnood. Filosofe Sofie Avery beschrijft in Over de schreef dat we minder empathie voelen als een slachtoffer van grensoverschrijdend gedrag niet perfect is, als die zich bijvoorbeeld kwaad maakt, dronken was, of uitdagend gekleed. De solidariteit met witte Oekraïense vluchtelingen was opvallend groter dan die met de bruine en zwarte mensen die in de Middellandse Zee een oversteek wagen. Die hypocrisie wordt mensen vaak verweten. Waarom spreken we zo veel over Gaza, en vergeten we de oorlog in Soedan, Jemen en Oost-Congo?  

Dat is een terechte kritiek, want emoties doen iets in de wereld. Sara Ahmed noemt emoties daarom politiek. Het is niet eender voor wie we empathie voelen als dat gevoel bepaalt voor wie we op straat komen. Maar zulke bedenkingen schrijven soms te veel macht toe aan ons medeleven, alsof enkel onze mate van empathie bepaalt welke problemen aangepakt worden en welke niet. Het voortbestaan van oorlogen en geweld wijten aan individuele hypocrisie en het falen van ons medeleven is te simpel, en bovendien onwaar. Eind vorig jaar al zei de meerderheid van de Belgen sancties tegen Israël te willen. Intussen is het niet meer controversieel om over genocide op het Palestijnse volk te spreken. Week na week worden massagraven ontdekt, onder meer van hulpverleners die gedood werden ondanks hun uniformen. We zien elke dag meer namen en gezichten voorbij komen: Ali, Zeina, Osama, Mostafah, Saleh, Refaat, Fatima, Sabah, Sana…

De verontwaardiging is er, de protesten zijn er, maar druk zetten helpt pas als de politieke context dat toelaat. Maatschappelijk medeleven is een noodzakelijke, maar niet voldoende voorwaarde om gruweldaden een halt toe te roepen.

Het is belangrijk om alert te zijn voor de valkuilen van ons medeleven, maar nog alerter moeten we zijn voor de beslissingen van overheden om wel of niet oorlogen te financieren, om wel of niet partij te kiezen, om wel of niet het internationaal recht te volgen.