Het gevaar van cijfers en prijzen: ‘Het algoritme berekende dat een kind van 8 de beste investering is’

We vangen onze leefwereld steeds vaker in cijfers en bedragen, aldus de Britse journaliste Jenny Kleeman, maar ontmenselijken we zo onszelf niet?

‘Vandaag kennen we de prijs van alles en de waarde van niets’, klaagde Oscar Wilde eind negentiende eeuw al, en het is er sindsdien niet beter op geworden. Dat merk je vooral als je er The Price of Life bijneemt, het boek waarin de Britse journaliste Jenny Kleeman toont hoe de monetarisering van onze leefwereld soms schrijnende proporties heeft aangenomen.

Amerikaanse vrouwen verdienen 60.000 dollar per jaar door hun eitjes te verkopen, homokoppels betalen 200.000 dollar voor een draagmoeder, waardoor alleen de rijken zich kinderen kunnen permitteren. Je dode moeder kun je er voor 5000 dollar verkopen. En zit je verlegen om een goedkope werkkracht, dan koop je toch gewoon een Afrikaanse slaaf voor 400 dollar, wat een dode Amerikaan meteen meer dan tien keer zo waardevol maakt als een levende Afrikaan.

‘Vooral sinds de jaren 1990 heeft de monetarisering van onze leefwereld een serieuze opstoot gekend’, vertelt Kleeman, die later deze maand te gast is op de Nacht van de Vrijdenker. ‘Overheden kregen toen een almaar technocratischer kijk op de wereld, en het idee groeide dat je een land of stad op wetenschappelijke manier kon besturen. Politieke of ethische vraagstukken konden in een formule worden gegoten, waarna je het best mogelijke antwoord voor iedereen kreeg. Het klonk natuurlijk fantastisch. Als politicus kon je de verantwoordelijkheid voor je beslissingen doorschuiven naar de formule, maar het betekende wel dat je op alles en iedereen een prijs moest plakken.’

Weg menselijkheid?

Jenny Kleeman: Niet helemaal. Tijdens mijn onderzoek heb ik geleerd dat het idee dat een mensenleven onbetaalbaar is ook tot uitspattingen kan leiden. Tijdens de covidpandemie heeft de Britse overheid 625 miljard euro uitgegeven, of 340.000 euro per gered levensjaar, en dat met maatregelen die halsoverkop en blindweg genomen werden en waarvan nadien bleek dat ze voor een groot deel onnodig waren. Voor mij is dat het mooiste voorbeeld dat je cijfers echt wel een plaats moet geven in je beleid. Maar tezelfdertijd mogen ze je beleid ook niet bepalen.

‘Je moet cijfers een plaats geven in je beleid, maar je mag er geen fetisjen van maken.’

Die cijfers tonen iets, dat er onrechtvaardigheden in je systeem zitten bijvoorbeeld. Daarna moet je die eruit halen. In 2017 reden drie terroristen op de London Bridge in op een groep toeristen. Daarna stapten die mannen uit en begonnen ze in het wilde weg mensen neer te steken. Er vielen acht doden uit vijf verschillende landen. Opvallend was dat de nabestaanden heel anders werden vergoed, afhankelijk van hun nationaliteit. De cijfers wezen in dat geval op een grote onrechtvaardigheid. Ze zijn dus inderdaad wel nuttig, maar je mag er geen fetisjen van maken.

Anders krijg je zoiets als het effective altruism dat de Amerikaanse liefdadigheidsorganisatie Open Philantropy propageert en waarbij het rendement van je liefdadigheid vooropstaat?

Kleeman: Inderdaad. Die organisatie berekent waar je geld het meeste effect heeft en gaat het daar ook aan besteden. Veel IT-miljonairs zijn er dol op. Ze willen zo veel mogelijk mensen redden met zo weinig mogelijk geld. Natuurlijk is efficiëntie goed, je wilt je hulp niet in een bodemloze put zien verdwijnen, maar je moet wel weten wanneer je algoritmes wereldvreemd en kil beginnen te worden.

Maar misschien is die kilheid net het doel, want de organisatie wil empathie uitschakelen omdat die het beeld zou vertroebelen. En dus lopen de donoren in een wijde boog om de daklozen in hun straat heen en geven ze geld aan Afrikaanse hulporganisaties. Zij zouden ongetwijfeld zeggen dat ze rationeel bezig zijn, maar volgens mij romantiseren ze de zaak juist. Vandaar dat ze het onschuldige Afrikaanse kind verkiezen boven de aan drugs verslaafde of met psychische kwalen kampende man die aan hun voeten ligt. Het onzichtbare slachtoffer valt altijd makkelijker te helpen, want het is zuiver en ongecompliceerd.

En zo doe je ook niets aan de oorzaak van het probleem?

Kleeman: Precies. Corrupte overheden en malafide bedrijven kunnen gewoon hun gang blijven gaan. Misschien is dat ook wel een van de redenen waarom effective altruism zo veel succes heeft bij mensen die in korte tijd rijk zijn geworden in het Amerikaanse kapitalistische systeem. Zij willen geen politieke verandering. De vraag is echter waar dat stopt. Zo heeft het algoritme berekend dat een kind van acht de beste investering is omdat het al beschikt over heel wat betekenisvolle sociale connecties en toch nog veel productieve jaren voor zich heeft. Willen we zo naar de wereld kijken?

Effective altruism is een vorm van utilitarisme, dat het grootste goed voor het grootste aantal mensen wil verwezenlijken. Dat klinkt eerbiedwaardig, maar wanneer je het als enige leidraad hanteert, kan het ongewenste gevolgen hebben. Zo zou je kunnen zeggen dat ik mijn nier moet afstaan als ik er iemands leven mee kan redden, en terwijl ik dan toch op de operatietafel lig ook mijn lever voor iemand anders, mijn ogen voor nog een derde en uiteindelijk ook mijn longen en hart.

Door te sterven zou ik dus vijf mensen kunnen redden, een utilitaristische droom. Maar ik denk dat je weinig mensen bereid zult vinden om dat te doen. Het gaat dus allemaal om het creëren van meer rechtvaardigheid in een kapitalistische wereld waarin alles in geld wordt uitgedrukt. Voorbij de prijs van iets komen is niet makkelijk, maar wel wenselijk, want wij zijn niet alleen rationele, maar ook emotionele wezens. Empathie mag dan misschien wel onwetenschappelijk zijn, het is wel belangrijk.

Maar cijfers overtuigen beter dan een empathisch verhaal?

Kleeman: Natuurlijk, dat weet ik als journalist maar al te goed. Ik mag in een artikel zoveel emotionele verhalen vertellen als ik wil, wat mensen echt zal overtuigen zijn de cijfers die ik gebruik. Ik kan schrijven dat het een schande is dat er in Londen zo veel zwarte jongens door andere zwarte jongens neergestoken worden, veel indruk maakt dat niet. Tot ik vermeld dat iedere moord de gemeenschap drie miljoen pond kost en we dus beter aan preventie kunnen doen. Dan zijn ze opeens allemaal wakker. Luisteren naar de verhalen van mensen en oordelen op basis van de merites ervan, is net zo belangrijk als een stel cijfers. Het is alleen niet zo makkelijk om er een computer op los te laten, en dat willen we vandaag juist zo graag.