‘Cartoonisten zijn eigenlijk parasieten’: GAL en Lectrr over tekenen in tijden van geopolitieke gekte

Ze lijken stilaan een uitstervend ras, perscartoonisten als GAL en Lectrr. Maar ondanks de toenemende wereldwijde censuur en de occasionele doodsbedreiging zetten ze koppig door. ‘Omdat we niet anders kunnen. Ik zou eigenlijk liever geen werk hebben.’

Naar jaarlijkse traditie worden op zaterdag 28 juni in Knokke-Heist de prijzen voor de beste Belgische perscartoons uitgedeeld. Acht genomineerden strijden voor de eerste (5000 euro), tweede (2000 euro) en derde prijs (1000 euro). Twee van de acht genomineerden zijn Gerard Alsteens (alias GAL, huiscartoonist van Knack) en Steven Degryse (alias Lectrr, huiscartoonist van De Standaard). Twee zielsverwanten, al schelen ze 38 jaar.

‘Ik ben opgegroeid met het werk van GAL,’ zegt Lectrr (46). ‘Het is echt zot hoelang hij al publiceert. Dat wijst toch op een enorme relevantie. Wanneer ben je eigenlijk begonnen?’

‘Ik was 22’, antwoordt de intussen 84-jarige GAL. ‘Eerst werkte ik voor het progressieve jezuïetenweekblad De Linie. Maar dat bleek toch net iets te progressief voor sommige katholieken en is dan stopgezet. (lacht) Daarna tekende ik voor het opinieweekblad De Nieuwe en voor De Zwijger, het satirische blad van wijlen Johan Anthierens. Maar die gingen midden jaren tachtig failliet, en zo ben ik bij Knack terechtgekomen. Daar ben ik nu al aan mijn vijfde decennium bezig. Maar ik wil toch even kwijt dat ik veel bewondering heb voor het werk van de jongeman hier naast mij. Zijn tekeningen hebben inhoud en betekenis. Ze zetten me aan het denken. Je staat daarom ook volkomen terecht onder het commentaarstuk van De Standaard, zij het veel te klein.’

Lectrr: Dat vind ik ook.

GAL: Ze moeten dat anders lay-outen, zodat je cartoon groter staat.

Lectrr: Inderdaad, ik zou de halve voorpagina moeten krijgen.

GAL: Waarom maar de halve?

Lectrr: Ja, ze moeten het logo van de krant ook nog ergens zetten, hè. (lacht)

Niet te lief zijn voor elkaar, heren. Jullie zijn concurrenten, want beiden genomineerd voor de Press Cartoon Belgium Award 2025. Met vrij duistere tekeningen, als ik dat mag zeggen? Een vernietigingskamp en een lijk.

Lectrr: We leven dan ook niet echt in leuke tijden. Een cartoon hoeft niet grappig te zijn, hij moet doen nadenken, een nieuw perspectief aanreiken.

GAL: Een cartoon mag nooit vrijblijvend zijn. Dan is het gewoon bladvulsel.

Lectrr: Al zit het publiek natuurlijk ook niet te wachten op elke dag een mokerslag. Dan helpt humor wel om de boodschap verkocht te krijgen, als een soort paard van Troje. Eerst lach je, en dan pas besef je waarmee je gelachen hebt.

GAL: De cartoon waarmee ik genomineerd ben, is zo duister dat ik lang getwijfeld heb om hem te maken. Als je de kaart van het Midden-Oosten ziet, dan is Gaza een lange smalle strook, die je perfect kunt vullen met een tekening van het Auschwitz-gebouw. Die associatie had ik al lang. Maar ja, er zijn wel zes miljoen Joden vermoord tijdens de Holocaust. Is het dan kies om die associatie te maken? Tot ik las dat een genocide – want dat is het, wat er zich nu afspeelt – niets met aantallen te maken heeft, maar met de intentie. En aan die intentie kun je niet meer twijfelen. Als je hoort wat Benjamin Netanyahu uitkraamt – en niet alleen hij, ook sommigen van zijn ministers.

Bij u, Lectrr, is het een tekening van het lijk van de Russische opposant Aleksej Navalny na zijn autopsie. Niet alleen zijn borst is dichtgenaaid, maar ook zijn mond. Hij is letterlijk monddood gemaakt.

Lectrr: Eigenlijk zijn cartoonisten parasieten, hè? Ik bedoel: kijk waarvoor we genomineerd zijn. GAL voor de ellende in Gaza en ik voor een lijk. Waarvoor we dus een prijs van 5000 euro kunnen winnen. Als je daarover nadenkt: wat voor een job hebben wij dan? Ik zou eigenlijk liever geen werk hebben.

GAL: Ik heb al ettelijke keren overwogen om te stoppen. Ik denk vaak aan Louis Paul Boons bekende woorden: schop de mensen tot ze een geweten hebben. Dat is de leidraad van mijn werk. Maar wat minder bekend is, is dat Boon zich later ook wel afgevraagd heeft of het allemaal wel zin had gehad. Neem nu mijn genomineerde cartoon: ik ben eigenlijk al zestig jaar min of meer dezelfde tekening over Israël en Palestina aan het maken. Er verandert in se niets. Enkel de namen: vroeger was het Golda Meïr, nu is het Benjamin Netanyahu.

Lectrr: Ik snap die frustratie. Maar als je door een cartoon één iemand al een ander perspectief kunt bieden en kunt doen nadenken, heb je al iets bereikt. Cartoonist zijn is ook een soort roeping. We kunnen niet anders.

U hebt nog nooit overwogen om te stoppen?

Lectrr: Toch wel, maar om andere redenen. De externe druk is soms heel groot. Ik heb ooit drie maanden onder politiebewaking gestaan na een cartoon over islamextremisme. En als ik elke mail waarin ik verweten word een antisemiet of een Hamas-lid te zijn zou afdrukken, dan zou ik mijn hele huis ermee kunnen behangen.

Ik dacht nochtans dat we allemaal Charlie waren?

GAL: Als je kijkt wie er in 2015 vooraan liep op die grote betoging in Parijs na de moordpartij op de redactie van Charlie Hebdo: Netanyahu, Erdogan, Orbán… Allemaal mensen die zelf de strijd met cartoonisten zijn aangegaan. Dan was dat toch één grote grap?

Lectrr: De situatie is er niet op verbeterd. Ik heb drie doodsbedreigingen gehad: een voor een cartoon over China, een voor een cartoon over Gaza, en een over islamextremisme. Daarnaast is er de haatmail. Maar ook de stalkers. Mensen die je om 2 uur ’s nachts opbellen en ophangen. Weken aan een stuk. Het heeft me uiteindelijk mijn huwelijk gekost. Want mijn toenmalige partner werd daar natuurlijk in meegesleurd. Zij droeg mee de gevolgen van mijn werk. En dan wordt op een gegeven moment de vraag gesteld: kun je niets anders gaan doen? Begrijpelijk, maar elke vezel in mijn lijf schreeuwde nee. Ik kan ook echt niets anders dan tekenen. Ik moet iemand bellen om een lamp te vervangen! Ik kon me niet indenken dat ik iets anders zou gaan doen dan cartoons maken, en dat is een van de zaken waar die relatie uiteindelijk op stukgelopen is. Het is de prijs die ik betaald heb. Maar ik wil wel nog benadrukken dat we in België niet mogen klagen over steun: de autoriteiten nemen de bedreigingen ernstig en de redacties staan achter ons. In het buitenland is het anders, horen we van collega’s. De censuur en de druk nemen toe.

U hebt er zelf ook mee te maken gehad. Via het New York Times Syndicate werd uw werk verspreid in heel wat landen. Tot de hoofdredactie alle cartoonisten ontsloeg.

Lectrr: De aanleiding was een cartoon van de Portugees Antonio Antunes uit 2019 waarbij een blinde Trump Netanyahu als blindengeleidehond heeft. Dat leidde tot beschuldigingen van antisemitisme. Als dat al zo was en die cartoon dus beter niet gepubliceerd was geweest, lag de verantwoordelijkheid bij de eindredacteur van The New York Times, en al zeker niet bij de circa 50 internationale cartoonisten, onder wie ik, die van de ene dag op de andere te horen kregen dat het Syndicate ophield te bestaan en dat er geen cartoons meer zouden worden gepubliceerd.

GAL: Maar, en dan ben ik even de positivo, dan zie je ook hoe krachtig cartoons kunnen zijn. Ze zijn blijkbaar zo angstaanjagend dat ze bestreden moeten worden.

Komt het weleens voor dat jullie werk geweigerd wordt door de redactie?

GAL: Haast nooit. Die genomineerde cartoon met Auschwitz op de plek van Gaza is gewoon gepubliceerd zonder gedoe, terwijl ik er zelf weken over getwijfeld had. Ik kan mij maar één geval herinneren: een tekening over Dries Van Langenhove met een soort swastika en het logo van het Vlaams Belang. Die vond de hoofdredactie van Knack te ver gaan.

En wat dan? Paniek ten huize GAL? Een lege pagina?

GAL: Ik had gelukkig een reservetekening liggen. Ik ben de voorbije jaren een draaideurpatiënt van het ziekenhuis geworden: binnen, buiten, binnen, buiten… Ik heb onder meer een openhartoperatie ondergaan. Daarom heb ik wat reservetekeningen gemaakt die aansluiten bij de grote lijnen van de actualiteit, voor als ik eens een keer medisch uitgeschakeld ben.

Lectrr: Als er bij mij een cartoon geweigerd wordt, is het omdat er over het onderwerp niets in de krant staat. Maar dat komt uiterst zelden voor. En ik heb meestal wel nog een onderwerp in mijn mouw. Mijn dagelijkse deadline is 8 uur ’s avonds, maar daar kan wel wat mee geschoven worden. En voor de rest heb ik ook wel wat reservetekeningen. Er zijn zo wel een aantal zaken waarvan je weet dat ze gaan gebeuren. Albert II gaat ooit eens sterven, bijvoorbeeld. En dat is dan cynisch, maar dan is mijn cartoon dus al klaar en kan ik nog eens met mijn vrienden op café. Die bellen dan ook vaak zelf, als ze bijvoorbeeld horen dat de Queen of de paus gestorven is: ‘Steven, vanavond een pintje?’ Want ja, veel andere mogelijkheden daartoe zijn er niet: ik teken zes dagen op zeven en neem maar vijf dagen vakantie per jaar.

Doodsbedreigingen, een scheiding, amper vakantie: ik begin stilaan te begrijpen waarom het beroep van perscartoonist met uitsterven bedreigd is. Want jonge opvolgers lijken er niet echt klaar te staan hier in Vlaanderen?

Lectrr: Niet alleen in Vlaanderen. Het is een internationaal probleem. Je moet knettergek zijn om dit te willen doen. De jongere generatie is veel meer dan onze generatie bezig met een goede work-lifebalance, en die is moeilijk verenigbaar met wat wij doen. Er zijn er wel die vol goede moed beginnen hoor, maar na een maand of twee zien ze dan vaak in dat het te zwaar is en te veel van hen eist.

GAL: Daarom vind ik het zo spijtig dat je niet lesgeeft. Je zou je kennis en je passie kunnen doorgeven.

Lectrr: Ik zou niet liever willen. Ik heb tientallen keren gesolliciteerd, maar kreeg steeds nul op het rekest. Nu, ik geef wel lezingen op scholen en zo. En ik zit in jury’s. Zo hoop ik te inspireren. En het kan soms snel gaan. In Nederland gaapte ook de grote leegte. En plots was er de jonge Jip van den Toorn. Ze publiceert nu in meerdere kranten. Waar ik me meer zorgen om maak, is stoppende cartoonisten. Want dan is het voor een mediagroep verleidelijk om de cartoon die geld kost te vervangen door een advertentie die geld opbrengt. En een advertentieplek die weer ruimte maakt voor een cartoon, dat heb ik nog nooit meegemaakt in al die jaren.